Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

107

                                                            

1. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə təsərrüfatı (totalitarizm). 

2. Bazar təsərrüfatı; 

Neoliberallar birinci növə aşağıdakiları aid edirlər: 

1.

  cma; 

2.

  Quldarlıq; 

3.

  Qədim Misir və Roma təsərrüfatları; 

4.

  Feodalizm; 

5.

  Nasist kapitalist təsərrüfatı; 

6.

  Sosializm. 

Yanaşma 

tərzinə 

görə 

sadalananlar 

birmənalı 

olaraq 

mərkəzləşdirilmiş  idarəetmə  təsərrüfatına  (totalitarizm,  kollektivizm, 

qapalı cəmiyyət, məcburi təsərrüfat qaydaları və s.) aiddir. 

V.Oyken,  eyni  zamanda  mərkəzləşdirilmiş  idarəetmə  təsərrüfatın 

mülkiyyətə  münasibətdə  də  (xüsusi  mülkiyyət,  kollektiv  mülkiyyət) 

təsnifləşdirirdi. 

Sosial-bazar  təsərrüfatını  liberallar  ideal  tip  hesab  edirlər. 

Neoliberalizmin əsas ideoloqlarından biri – V.Repke (1899-1967) həmin 

təsərrüfata xas olan əsas cəhətləri aşağıdaki kimi sıralayır: 

1.

  Personalizm (kollektivizmin əksinə olaraq); 

2.

  Azadlıq (hakimiyyətin təmərgüzləşməsinin əksinə olaraq); 

3.

  Qeyri-mərkəzçilik (mərkəzçiliyin əksinə olaraq); 

4.

  radəvi hərəkət (təşkilatlanmanın əksinə olaraq). 

Qeyd  edilən  yanaşmanın  əsas  nöqsan  cəhətləri  ondan  ibarətdir  ki, 

əvvəla, təhlilin obyekti kimi real deyil, “ideal” təsərrüfat tipləri çıxış edir; 

ikincisi,  bir  qrup  hadisənin  qanunauyğunluğu  olduğu  kimi  digər  qrupa 

şamil  edilir.  Yəni  söhbət,  sözün  həqiqi  mənasında,  primitiv  sofizmə 

əsaslanmaqdan gedir. 

Alman tarixi məktəbinin parlaq nümayəndələrindən biri olan F.List 

sahə  əlamətinə  əsaslanmaqla  tarixi  dövrlənmənin  5  mərhələsini 

fərqləndirir: 

1.

  Vəhşilik; 

2.

  Maldarlıq; 

3.

  Əkinçilik; 

4.

  Əkinçilik-manufaktura; 

5.

  Əkinçilk-manufaktura-kommersiya. 

P.Maslovun  tarixi  yanaşmasında  əsas  çıxış  nöqtəsi  kimi  bir 

mərhələdən  digərinə  keçiddə  ekstensiv  inkişafın  gələcək 

imkanlarının yoxluğu götürülür.  

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

108

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.4. Tarixi dövrlənmənin L.Morqan təsnifatı 

 

 

Yəni  keçid  –  birbaşa  ekstensiv  inkişafın  potensialından  asılıdır  və 

bu nöqteyi-nəzərdən də 5 mərhələni fərqləndirmək olar: 

1.

  Qapalı (təcrid olunmuş) cəmiyyət; 

2.

  Geniş təsərrüfat (sənətkarlığın ilkin yaranışı); 

3.

  Rayon  təsərrüfatı  (şəhər  və  kənd  arasında  mübadilənin 

genişlənməsi). 

4.

  Milli təsərrüfat (manufakturaların meydana gəlməsi); 

5.

  Dünya təsərrüfatı (fabrikin hökmranlığı). 

Тарихи просесин дюврлянмяси 

Ы мярщяля: Вящшилик 

Мярщяляляр  

Ы мярщяля: Байтарлыг 

-Ашаьы  мярщяля:  Инсан  нясли-

нин ушаглыьы; 

-Орта  мярщяля:  Балыьын  гида 

кими  истифадяси  вя  одун    йа-

ранмасы; 

- Али мярщяля: Ох вя каманын 

ижады,  овчулуг  ясас  фяалиййят 

кими 

-Ашаьы  мярщяля:  Дулушсчу 

инжясяняти; 

-Орта  мярщяля:  Шяргдя  вящши 

щейванлар  ящлиляшдирилир,  Гяр-

бдя суварма йолу иля мядяни 

биткиляр  йетишдирилир,  эцн  ал-

тында  гурумуш  кярпижлярдян  

тикинтидя истифадя олунур; 

-  Али  мярщяля:  Дямир  филизи 

яридилир.  Щярфляр  йараныр.  Бу 

мярщяля,  йунанларын  гящря-

манлыг  дюврц  (б.е.я.  ЫХ-ВЫ 

ясрляр),  Ромайа  гядярки 

италйан  тайфалары  (б.е.я.  753 

ил), алманлар (б.е.я. 58-117-жи 

илляри) аиддир. 

ЫЫЫ  мярщяля: Сивилизасийа 

-  Ямтяя  истещсалы;  метал  пул-

лар;  тажирлярин  мейдана  эял-

мяси;  хцсуси  мцлкиййятин 

йаранмасы; гул ямяйи 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

109

                                                            

K.Bulüherdən  sonra  marksist  ictimai-iqtisadi  formasiyalar 

nəzəriyyəsinə ikinci etiraz U.Rostoudan (1916) gəldi. O, “ qtisadi artımın 

mərhələləri. Qeyri-kommunist manifesti” (1960) əsərində marksist sxemə 

qarşı çıxan U.Rostou əsas kriteri kimi istehsalın və adambaşına gəlirlərin 

əldə  edilmiş  səviyyəsindən  çıxış  etməklə  cəmiyyətin  inkişaf  tarixini  5 

mərhələyə bölmüşdür. 

 

 

C miyy t

ə

ə

in inkişaf mərhələləri

Ə ə ə

n n vi 

c miyy t 

ə

ə

m rh l si

ə ə ə

Keçid c miyy ti 

ə

ə

yaxud ir lil yi

ə ə şin 

ilkin şərtlərinin 

yarad

ılması 

m rh l si

ə ə ə

H lledici 

ə

ir lil yi

ə ə ş 

m rh l si

ə ə ə

Yetkinlik 

m rh l si

ə ə ə

Yüks k 

ə

kütl vi 

ə

istehlak 

m rh l si

ə ə ə

- Bütün Şərq 

tiranl

ığı;

-Yunan-Roma 

sivilizasiyas

ı;

-orta  əsr Av -

ropas

ı 

(XVIIəsrin 

sonuna q d r)

ə ə

- Avropa: 

XVII-XVIII 

əsrin 

ə ə ə

vv ll ri;

XVIII-XIX  srl r:

ə ə

- ngilt rə 

ə - 1783-cü  il;

-Fransa -  1860;

-

Ş 

Ab -  1860;

-Rusiya -  1914;

-Kanada -  1914;

-Hindistan - 1950;

-Çin - 1950

- ngilt r  

ə ə - 850 ;

1

-ABŞ -  1900;

-Almaniya v  

ə

Fransa - 1910;

-Yaponiya - 1940;

-Kanada -1950. 

nki af 

ş

etmiş 

ölk l rd  

ə ə ə

müasir 

dövr

 

Şə

kil 4.5. Cəmiyyətin inkişaf mərhələlərinin U.Rostou təsnifatı 

 

 

U.Rostou  sonuncu  mərhələlərin  əsas  əlamətləri  sırasına  tikintidə 

(şəhərətrafı,  yol  və  s.)  sıçrayış,  avtomobil  sənayesinin  və  bütövlükdə 

xidmət sferasının güclü inkişaf tempini daxil edir. 

Ümumiyyətlə,  U.Rostou  ənənəvi  və  müasir  cəmiyyət  arasındakı 

fərqi əhalinin artımı və kapital qoyuluşunun səviyyəsi arasındakı nisbətlə 

izah edir. 

Yəni,  əgər  əhalinin  artımına  münasibətdə  kapital  qoyuluşunun 

səviyyəsi  aşağıdırsa,  onda  söhbət  ənənəvi  cəmiyyətdən  gedir  və  s.  Bu 

---