Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4.10. Tarixi dövrl ənm əd ə müxt əlif konsepsiyaların xülas əsi
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
105
Həmin müxtəliflik “tamamlama” prinsipinə uyğun şəkildə ümumiləşdirilir və öyrənilən konkret hadisənin ümumdünya tarixi prosesində yeri və rolu haqqında yekun təsəvvür yaradılır. Çoxxətli yanaşma ideyasına ilk dəfə Ş.Monteskye müraciət etmiş, lakin ilk konseptual baxış K.Marksın iqtisadi əlyazmalarında (1857-1861) ortalığa qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, ilkin nəzəri ümumiləşdirmə K.Marks və F.Engelsin Asiya istehsal üsulu ilə bağlı formalaşdırdıqları mövqedə öz əksini tapmışdır. K.Marks kapitalizməqədərki dövrü (sözügedən əsərində) üç mərhələyə: Asiya, antik və alman-bölmüşdür ki, hər bir mərhələni də dövlətçiliyə keçidin müstəqil modeli kimi qəbul etmək olar. kinci ideya F.Engelsin “Anti-Dürinq” əsərində formalaşdırılmışdır ki, burada da dövlətin təşəkkülünün iki yolundan bəhs olunur: Şərq və antik. Yanaşma çoxluğu içərisində ən geniş yayılmışlardan biri K.Vittfoqelin ikixətli nəzəriyyəsidir. Bu yanaşma birmənalı olaraq Şərq→Qərb fərqliliyinə söykənir. “Asiya istehsal üsulunun” digər tərəfdarları da bu mövqeni dəstəkləmişlər. 114
XX əsrin sonlarına yaxın siyasi antropologiyadan yararlanan tədqiqatçılar, hətta “Asiya” yerinə “dövlət istehsal üsulu” termini işlətməyi məqsədəuyğun hesab etməyə başladılar. Antik model isə daha çox “xüsusi mülkiyyət istehsal üsulu” kimi qəbul edilirdi. Eyni zamanda, Asiya, antik və alman modellərinin vahidliyin hissələri və tarixi inkişafın mütəqil xətləri kimi interpretasiyasına söykənməklə daha mürəkkəb modellər formalaşdırılmağa başlandı. Fursovun 115 fikrincə, ümumdünya tarixi proses iki müstəvidə gedir: Asiya modeli (dalana aparıb çıxarır və sistem fərd üzərində hökmran mövqedə olur) və Qərb modeli (tərəqqiyə aparan yol). M.Qodelyerin 116
mövqeyi isə belədir ki, həm Asiya, həm də antik modellər çıxılmazlıq yaradır (dalana aparır), belə ki, müvafiq olaraq yalnız asiya və yalnız quldarlıq istehsal üsulları ilə nəticələnirlər. Yalnız alman modeli feodalizmə və məntiqi bağlılıqla kapitalizmə gətirib çıxarır. O qeyd edir ki, hətta Yaponiya kapitalizmi Qərbdən “idxal” edibdir. K.Melloti 117 isə təkamül variantlarının sayını 5-ə çatdırır: 114
Текен Ф.К теории общественных формаций. М.: Прогресс, 1975. 115
Фурсов А.И. Восток, Запад, капитализм. Капитализм на Востоке во второй по- ловине XX века. М; Восточная литература.- С. 16-131 116 Godelier M. La notion de “production asiatique” et les schemas Marxistes devolution des societes. Paris; 1969., p.7-100 117
Melotti K.D. Mark and the Third World. London; Macmillan., 1977 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
106
bürokratik sosializmə aparan “rus” yolu və yapon kapitalizmini formalaşdıran arxaik alman modeli. Eyni zamanda, Qərb və Şərq arasındaki fərqliliyin heç də əsas rol oynamadığı fikrində olan tədqiqatçılar isə “Monteskye qanununa” əsaslanmaqla göstərirlər ki, cəmiyyətin ölçüsü ilə (iriliyi, yaxud kiçikliyi) siyasi rejimin tipi arasında korrelyasiya əlaqəsi mövcuddur. Bu anlamda ki, kiçik cəmiyyətlərə republika, orta səviyyəli cəmiyyətlərə - monarxiya, böyük cəmiyyətlərə isə - despotizm xasdır. Bu yönündə aparılan tədqiqatların əsas obyekti kimi dağlı xalqların tarixi inkişaf prosesi çıxış edir. Yanaşmanın xüsusi olaraq vurğuladığı məqam sosial təkamülün ikixətli olduğunu qabartmaqla bağlıdır. Yəni iyerarxik strukturla yanaşı idarəetmənin, yaxud cəmiyyətin qeyri- iyerarxik struktura malikliyi də tarixi fakt kimi ortalığa qoyulur. Bir sıra tədqiqatçılar 118
edilənləri iyerarxiya→heterarxiya, şəbəkə →korporativ strategiya tipli dixotomiyalar kimi nəzərdən keçirirlər. Çoxxətli yanaşmanın bu gün üçün kifayət qədər önəmli xarakter daşıyan müddəalarından biri qədim yunan və Roma cəmiyyətlərinin dövləti olmayan cəmiyyətlər kimi səciyyələndirilmələridir. Bu məntiqlə yanaşsaq onda belə alınır ki, polis (şəhər) dövlət deyil, buna görə də dövlətsiz cəmiyyəti ibtidai icma dövrünə aid etmək yanlışlıqdır. Deməli, sivilizasiyanın mövcudluğu öz-özlüyündə dövlətin mövcudluğu anlamına gəlmir. Tezisin empirik təsdiqi isə yalnız köçəri- maldar tayfalarının tarixində yer almaqdadır.
Tarixi prosesin ilk ciddi dövrlənməsi məhz L.Morqanın (1818- 1881) konsepsiyasında öz əksini tapmışdır. Yanaşmanın əsas nöqsan cəhəti kimi, dövrlənmə kriterisinin yalnız texniki, istehsal amilləri ilə məhdudlaşdırılmasında, bütövlükdə iqtisadiyyatın prosesdən sərf-nəzər edilməsindədir (şəkil 4.4). V.Oyken (1891-1950) tarixi dövrlənmədə əsas kriteri kimi təsərrüfatın idarəedilməsi formasını götürməyi təklif edirdi. Bu yanaşma öz məntiqi köklərini “Təsərrüfatın ideal tipləri” konsepsiyasından götürmüşdür. darəetmə baxımından V.Oyken iki növü fərqləndirir:
118
Bondarenko D.M. Homoarchy: A principle of Cultures Organizatiom. The 13-th – 19-th Centuries Benin Kingdom as a Nonstate Supercamplex Society. M., KomKniqa/ URSS., 2006.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|