Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §4.9. Tarixi dövrl ənm ə: çoxx ətli n əz əriyy əl ər
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
102
4. Çin;
5. Böyük çöl (monqollar tərəfindən vahid makrosiyasi məkanda yaradılan birlik); A.Frankın 105 fikrincə isə, dünya-sistemi cəmi birdir və 500 il yox, 5000 il bundan qabaq yaranmışdır. Çıxış nöqtəsi kimi ilkin sivilizasiyanın yaranması tarixi götürülür. Dünya-sistemlərin inkişafı və süqutuna (iqtisadi tsikllərdən çıxış etməklə) xüsusi diqqət yetirilir. Onun fikrincə, industrializmə qədərki epoxada tsikllərin uzunluğu 200-500 il arasında dəyişirdi. O, Qillslə bir yerdə, 4 böyük tsikli fərqləndirir: 1. Klassik dövrə qədərki (b.e.ə. 1700-100/50 illər) 2. Klassik dövr (b.e.ə. 100/50 – b.e. 200-500-cü illər) 3. Orta əsrlər (200/500 – 1450/1500) 4. Müasir (XVI əsrdən etibarən) Eyni zamanda hər tsikli iki alttsiklə bölür: yüksəliş (A) və tənəzzül (B); K.Çeyz-Dann və T.Xollun 106 “dünya-sistemlərin” tarixi inkişaf konsepsiyası əsaslandırma tipi nöqteyi-nəzərindən hal-hazırda üstün mövqeyə malikdir. Bu konsepsiya “istehsal üsulu” terminini “yığım üsulu” termini ilə əvəz etməyi təklif edir. Yığım üsulunun isə 3 növü fərqləndirilir: 1. Qohumluq əlaqələrinə əsaslanan (ovçuların, balıqçıların sinifsiz və dövlətsiz əlaqələr sistemi) yığım; 2. Töycüyə əsaslanan (ilkin dövlətlər, ilkin imperiyalar, çoxlu mərkəzləri olan dünya-sistemləri və s.) yığım; 3. Kapitalist yığımı; Dünya-sistemləri arasında qarşlıqlı əlaqə 4 şəbəkədən ibarət olmaqla formalaşır: 1. Böyükhəcmli mallar şəbəkəsi; 2. Elitar mallar şəbəkəsi; 3. Siyasi və hərbi şəbəkə; 4. nformasiya şəbəkəsi. Elitar mallar və informasiya şəbəkələri daha geniş yayılmış şəbəkələrdir.
105
Gills B., Frank A.G. World System Cycles, Crises and Hegemonal Shifts. 1700 Bc to Ad 1700. Review 15/14; 1992., p.621-687 106 Чейз-Данн К., Холл Т. Два, три, много миросистем.. Время мира 2. M., 2001.-С. 424-448 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
103
Hansı şəbəkənin dünya-sistem dinamikasında önəmli yer tutması məsələsi bu gün də açıq qalmaqdadır. Bir sıra tədqiqatçıların 107 fikrincə, Vallerstayn tərəfindən böyükhəcmli mallar şəbəkəsinə üstünlük verilməsi yalnışlıqdır. Əslində, qədim dövrlərdə də belə sivilizasiyalar arasında əlaqələr olmuşdur. Məhz bu yolla texnoloji yeniliklər, ideoloji sistemlər, elitar mallar və s. dünyaya yayılmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən vahid dünya-sistemin formalaşması tarixini industrial epoxa ilə məhdudlaşdıra bilmərik. Onun yaranması qlobal hadisə olmaq etibarı ilə bir neçə min il əvvələ gedib çıxır.
Yekun olaraq, qeyd edək ki, hal-hazırda irimiqyaslı tarixi proseslərin interpretasiyasında dünya-sistem yanaşması ən perspektivli metodologiya kimi qəbul edilir.
Neoevolyusionizmin marksizm və modernizm nəzəriyyələri ilə əsas kəsişmə nöqtəsi bir xətlilik prinsipindən çıxış etməsidir. Bu nəzəriyyəyə görə sosial təkamül ardıcıl diferensasiya və inteqrasiya vasitəsilə nisbi qeyri-müəyyənlik və daxili əlaqələri olmayan homogenlikdən nisbi müəyyən və daxili əlaqəli formalaşmış heterogenliyə keçiddir. 108 lk
olaraq L.Uayt mədəni təkamüldə iki mərhələ: “primitiv” cəmiyyət və sivilizasiya, həmçinin mərhələli keçidin realizasiyasında 3 inqilabı – aqrar, yanacaq və “nüvə yanacağı” - fərqləndirmişdir. XX əsrin 60-cı illərində bir qrup antropoloq 109 tərəfindən tarixi dövrlənməyə yanaşmanın daha geniş yayılmış sxemi ortalığa qoyuldu. Bu yanaşmaya görə insan birliklərinin ilkin forması “lokal qruplar” olmuşdur. Bu birliklərin eqalitar (bərabər) ictimai struktura malik olmuş “istehsal” iqtisadiyyatına (əkinçilik və maldarlıq) keçidlə bağlı icma və qəbilələr yaranmış, icmalararası liderlik institutu meydana çıxmışdır. Növbəti mərhələdə (вождество) sosial təbəqələşmə getmiş, əsas insan
107
Коротаев А.В., Малков А.С., Халтурина Д.А. Законы истории: Математическое моделирование развития Мир-системы. Демография, Экономика, Культура. М.: Комкнига / URSS., 2007 108
Carneiro R. Chiefdom-Level Warfare as Exemplified in Fiji and the Causa vallery, Cambridge, UK; 1990, p.190-211 109
Салинз М. Экономика каменного века. М.: ОГИ, 1999. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
104
kütləsi idarəetmə sferasından kənarlaşdırılmışdır. Sonrakı mərhələdə dövlət meydana gəlmişdir. Qeyd edilən konseptual baxış dəfələrlə təftiş edilmiş və onun məzmununda müəyyən dəyişikliklər aparılmışdır. Məsələn, bir qrup tədqiqatçı 110 qəbilənin təkamülün mərhələsi olmasını şübhə ilə qarşılamış, digərləri 111
industrializməqədəri epoxanın dövləti ilə “industrial” dövləti (dövlət-millət) ayırmağın zəruriliyi fikrini irəli sürmüşdür və s. Çox vaxt birincini “arxaik”, yaxud “ilkin” dövlət adlandırırlar. M.Fridin konsepsiyasında sosial təkamülün 4 səviyyəsi fərqləndirilir: eqalitar, təbəqələşmə, təbəqələşmiş cəmiyyət, dövlət. R.Adams
112 isə hakimiyyətin formalarının təkamülü prosesinə enerji üzərində nəzarətin artımı aspektində yanaşmış və sosial inteqrasiyanın 6 səviyyəsini göstərmişdir: 1) Lokal qruplar; 2) Əyalət (вождество); 3) Ştat/ krallıq; 4) Milli səviyyə; 5)Beynəlmillələşmə səviyyəsi; 6) Dünya səviyyəsi. Hər bir səviyyə iki paralel axına bölünür – mərkəzləşdirilmiş və razılaşdırılmış vahidlər. Mərkəzləşdirilmiş vahidlər M.Calinzin inteqrasiya səviyyələri ilə üst-üstə düşür. Razılaşdırılmış vahidlərə isə qəbilədən tutmuş BMT-ə qədər inteqrativ formalar aid edilir. Ümumiyyətlə, Klassenin bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, sosial təkamül – cəmiyyətin bir struktur vəziyyətdən digərinə keçidinin keyfiyyətcə yenidən təşkilidir. Müasir neoevolyusionizm özünün klassik variantından fərqli olaraq sosiomədəni təkamülün çoxxətliliyi ideyasına qəbuledilməz bir şey kimi baxmır.
Bu nəzəriyyələr tarixi prosesin xətti interpretasiyası ilə diskret (sivilizasiyalı yanaşma) şərhi arasında orta mövqe tutur. 113
Daha konkret şəkildə, bu o deməkdir ki, çoxxətli nəzəriyyələr eyni vaxt ərzində bir neçə müstəvidə dünya tarixinin müxtəlif məzmunlu “ölçülməsi” ilə məşğul olur.
110
Earle T. Chiefdams in Archaelogical and Ethnohistorical Perspective. Annual Re- view of Anthropology, 1987. p.279-308 111 Классен Х.Й.М. Проблемы, парадоксы и перспективы эволюционизма. Аль- тернативные пути к цивилизации. М; Логос, 2000.- С. 6-23 112
Adams R. Energy and Structure. A Theory of Social Poüer. Austin, TX; University of texas press; 1975 113 Павленко Ю.В. Альтернативные подходы к осмыслению истории и проблема их синтеза. Философия и общество 3. Киев., 1997.- С. 93-130 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|