Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

113

                                                            

Fərqli  yanaşmalardan  biri  –  amerikan  sosioloqu  və  iqtisadçısı 

D.Helbreytin  “Yeni  industrial  cəmiyyət”  nəzəriyyəsidir  (şəkil  4.6).  Bu 

nəzəriyyə XX əsrin sonuna yaxın olan zaman üçün tarixin dövrlənməsini 

əhatə  edir.  D.Helbreyt  marksist  yanaşmanın  əksinə  olaraq  kapitalist 

istehsalının  əsas  qanununu  –  maksimum  mənfəətə  yönəllik  fəaliyyəti 

inkar  edir.  O  hesab  edir  ki,  müasir  korporasiyaların  birinci  və  əsas 

məqsədi  texnostrukturun  maksimal  artım  tempi  və  mənfəətin  qarant 

səviyyəsidir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.6. Tarixi dövrlənmənin D.Helbreyt versiyası 

 

Bu  qəbildən  olan  digər  nəzəriyyə  fransız  sosioloqu  R.Aron 

tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  Onun  “Vahid  industrial  cəmiyyət” 

nəzəriyyəsi 5 əsas xarakterik cəhəti ilə səiyyələnir (şəkil.4.7). 

 

 

Tarixi dövrlənmə: klassik və 

müasir kapitalizm 

“Yeni industrial 

cəmiyyət” 

 

Xarakteristikası 

Klassik kapitalizm 

“Yeni” kapitalizm 

ctimai istehsalın 

əsas hissəsinin 

azsaylı sənaye 

korporasiyalarının 

əlində cəmlənməsi 

ndividual 

mülkiyyətçiliyin 

hökmranlığı 

ri korporativ mül-

kiyyət: korporati-

vizm prinsipi 

Korporativ istehsal 

çərçivəsində 

“texnostrukturun” 

yaranması 

Sahibkarın özü 

idarə edir 

darəetmə sferası: 

xüsusi sosial insti-

tut-texnostruktura 

Korporativ və dövlət 

planlaşdırılması 

Əsas tənzimləyici 

- Bazar 

Dövlət və 

korporativ 

planlaşdırma 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

114

                                                            

 

Şə

kil 4.7. Tarixi dövrlənmənin R.Aron versiyası 

 

Maraq  doğuran  yanaşmalardan  biri  də  E.Tofferin  (1928) 

“Superindustrializm” nəzəriyyəsidir. “Üçüncü dalğa”(N.Y. 1980 – ingilis 

dilində) əsərində E.Toffer tarixi dövrlənmədə əsas kriteri kimi “dəyişiklik 

dalğalarının” ardıcıl növbələşməsini götürmşdür (şəkil 4.8). 

 

 

 

Ənənəvi cəmiyyət 

Vahid industrial 

cəmiyyət 

Birlikdə olmuşdur. Ailə-

təsərrüfat funksiyasını 

yerinə yetirirdi 

Ayrıdırlar 

şçinin qabiliyyəti əsasında 

Texnika və 

texnologiyanın 

xüsusiyyətləri 

əsasında 

Olmayıbdır 

Əsas şərtlərdən 

biridir 

Primitiv səviyyədə 

Əsas rol oynayır 

Olmayıbdır 

Güclü 

təmərküzləşmə 

Tarixi dövrlənmə: ənənəvi və müasir 

cəmiyyət 

Xarakterik 

əlamətlər 

Müəssisə → 

Ailə 

münasibətləri 

Texnoloji əmək 

bölgüsü 

Kapital yığımı 

qtisadi hesab 

(planlaşdırma 

və s.) 

şçi qüvvəsinin 

təmər-

güzləşməsi 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

115

                                                            

 

 

 

Şə

kil 4.8. Tarixi dövrlənmənin E.Toffer təsnifatı 

 

 

ndustrializmin  böhranından  çıxış  etməklə  “Super-industrializm” 

nəzəriyyəsini  irəli  sürən  E.Tofflerin  yanaşma  tərzindəki  zəif  məqamları 

əksər  tənqidçilər  (azsaylı  olsalar  da)  sosial  dəyişikliklərin  elm  və 

texnikadakı dəyişikliklərə bağlamasında görürlər. 

“ ndustrial” 

və 

“postindustrial” 

nəzəriyyələrin 

fərqli 

xüsusiyyətlərinə  baxmayaraq,  onların  hamısı  modernləşmə  prosesini 

aşağıdaki sosial dəyişikliklərlə bağlayırlar: 

1.

  Yerli bazarların dünya bazarlarına qovuşması; 

2.

  Qeyri-iqtisadi məcburetmənin ləğvi; 

3.

  Sosial proseslərin dinamikliyinin kəskin artımı; 

Tarixin dövrlənməsi 

Dəyişiklik dalğaları 

Planetar dəyişiklik 

dalğası, yaxud 

sivilizasiyanın 

industrial dalğası. 

Avropa – XVIII 

əsr (sənaye 

inqilabı

) 

 

Sivilizasiyanın 

super indus-

trial dalğası; 

XX əsrin 60-cı 

illəri 

-

 

Bərpa edilən enerji mənbələrinə əsaslanmaqla həyatın 

yeni obrazının yaradılması; 

-

 

Standartlaşdırılmış kütləvi istehsaldan – zavod 

konveyerlərindən imtina; 

-

 

Məktəb, korporasiya və s. yönümdə yeniləşmə. 

Ə

SAS ƏLAMƏTLƏR 

 

Sivilizasiyanın 

aqrar dalğası; 

b.e.ə. 10 

minillik 

---