Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4.12. Tarixi dövrl əm ənin futuroloji interpretasiyası
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
122
Şə
§ 4.11. Tarixi dövrlənmə: texnoloji-amil nəzəriyyələri Dünya iqtisadiyyatının tarixi dövrlənməsi kriterilərini üç böyük qrupa ayırmaq olar: 1. nkişafın hərəkətverici qüvvələri; 2. Mərhələli dövrlənmənin keyfiyyəti parametrləri 3. Eyni zamanda, yalnız bir elementə, yaxud kriteri (texnoloji, yaxud təbiət xarakterli) əsaslanmaqla, onu inkişafın universal xarakterli hərəkətverici qüvvəsi
kimi götürməklə formalaşdırılan texnoloji-amil nəzəriyyələri. Qədim Şərq epoxası Antik
epoxa VI-XV
əsrlər III-II
min il b.e.ə.
b.e.ə. VIII əsr b.e. V əsr Orta
əsrlər Sivilizasiyaya- qədərki cəmiyyət 35-5 min il əvvəl Sivilizaiya cəmiyyəti 5 min il əvvəldən bu günə qədər cma, primitiv, eqalitar və s. Bəşər tarixinin əsas mərhələləri Tarixəqədərki, yaxud cəmiyyətəqədərki era 1.6-0.04 mln.il əvvəl
Formalaşmış cəmiyyət erası 40-35
min il əvvəl
Ən yeni 1917-dən dövr
Yeni dövr XVI-1917-ci il Dünya iqtisadiyyatının tarixi
123
Məlumdur ki, əksər mürəkkəb sistemlər kimi iqtisadiyyat da daha mürəkkəb məzmunlu qanunauyğunluqlarla səciyyələnir ki, bu da bir yox, inkişaf amillərinin kompleksini tədqiqatın obyektinə çevirməyi tələb edir. Bununla yanaşı, o da etiraf olunmalıdır ki, texnoloji – amil konsepsiyaları inkişafın ümumi mənzərəsinin yaradılması prosesində əhəmiyyətli rol oynayırlar. Bu qəbildən olan konsepsiyalara ilk versiya kimi L.Morqanın texnoloji innovasiyalara – odun əldə olunması, ox və kamanın icadı və s. əsaslanmaqla apardığı dövrlənməni göstərmək olar. Xalis texnoloji yanaşmalar çərçivəsində energetika nəzəriyyələri – bəşəriyyətin iqtisadi inkişafını enerjinin yeni formalarının (od, buxar, elektrik, enerji, atom-nüvə enerjisi) mənimsənilməsi ilə bağlayan yanaşmalar da mövcuddur. Təbii amillər nəzəriyyəsinin müxtəlif modifikasiyaları mövcuddur. Bu nəzəriyyələr iqtisadi sistemlərin genezisi və təkamülünü təbii-iqlim resursları ilə əlaqələndirirlər. Millətin texnoloji və mədəni inkişafı onun coğrafi mövqeyi, iqlim xüsusiyyətləri və hətta ərazinin relyefi ilə bağlanır. T.Maltusdan başlayaraq çoxlu sayda tədqiqatçılar iqtisadi inkişafı demoqrafik amillərlə izah etməyə çalışırlar. Bu qəbildən olan yanaşmalarda əhali məskunlaşması iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunur. Həqiqətən də, kiçik ngiltərə XVI-XVII əsrlərdə güclü demoqrafik sıçrayışla az qala dünyanın yarısına nəzarət etmək imkanı əldə etdi. Halbuki, XV əsrdə təkcə Parisin əhalisi bütün ngiltərənin əhalisindən çox idi. Demoqrafik yanaşma ilə sıx bağlılıqda olan aqrar texnologiyaların təkmilləşməsinin və müvafiq sürətdə ərzaq resurslarının artımına yönəlik interpretasiyalar da mövcuddur. Bir sıra konsepsiyalar isə ön plana kommunikasiya-informasiya amillərini çıxarırlar. Məsələn, L.Meçnikov inkişafın əsas amili keyfiyyətində su yollarının götürülməsini tövsiyə edir. O, bu amilə əsaslanmaqla bəşəriyyətin tarixini 3 dövrə bölür: 1. “Çay” dövrü (ənənəvi təsnifatda Qədim dünyaya uyğun gəlir); 2. “Dəniz” dövrü (Orta əsrlər); 3. “Okean” dövrü (Yeni və Ən yeni dövr). Tədricən rabitə texnologiyaları ön plana çıxarılır. Nəqliyyat- kommunikasiya texnologiyalarının təkamül zənciri qurulur: yollar, dəmir yol nəqliyyatı, təyyarə, poçt, teleqraf, teletayp, telefaks, elektron şəbəkə. Şübhə yoxdur ki, qeyd edilənlər iqtisadi təkamülə müəyyən təsir Dünya iqtisadiyyatının tarixi
124
göstərmişlər. Lakin onun, yəni inkişafın əsaslandırılmasında hər hansı bir rol oynamışlarmı? Və, nəhayət XX əsrin sonunda informasiya amili dominant mövqeyə keçir. Bir çox tədqiqatçılar cəmiyyətin inkişafını informasiya texnologiyalarının təkmilləşməsi prosesi ilə bağlılıqda şəhr edirlər: Nitqin yaranması → çap dəzgahı→ kompyuter-internet. Hal- hazırda dəbdə olan yanaşmalar sırasında maliyyə nəzəriyyələri xüsusi yer tutur. Bu baxımdan təkamül prosesi sadə mübadilə əməliyyatlarından tutmuş müasir kompyuter bankçılığına qədər uzun tarixi dövrü əhatə edir. Kifayət qədər orijinal yanaşmalar da var. Məsələn, amerikan tədqiqatçısı Ç.Adams tarixidə baş vermiş bütün iri hadisələri – Roma imperiyasının, span hökmranlığının süqutu, Amerikada müstəqillik müharibəsi, Böyük Fransız inqilabı və s. – insanların vergi sistemlərindən narazılığı ilə izah edir.
K.Blüxer marketinq yanaşmasını əsas kimi götürmüşdür və s.
§ 4.12. Tarixi dövrləmənin futuroloji interpretasiyası “Futurologiya” termini elmi leksikona alman alimi O.Flextxeym tərəfindən (1943-cü il) daxil edilmişdir. Futurologiya – ictimai inkişafın gələcək modellərinin hazırlanması ilə məşğul olur. Bu modellər içərisində sosiomədəni, demoqrafik, energetik, ekoloji və s. proqnozlar xüsusi yer tutur. Proqnozların xarakterindən asılı olaraq futuroloqlar iki qrupa bölünür: 1.Pessimistlər – “Roma klubu”nun üzvləri (1968); 2.Optimistlər. Pessimist proqnoza görə (D.Medous, D.Forrester) gələcək “gəlməyə” bilər: Qlobal iqtisadi inkişafın bugünkü templərinin saxlandığı şəraitdə “Qlobal fəlakət” baş verəcəkdir (XXI əsrin birinci yarısında). Bu fəlakətdən qorunmaq üçün əvvəlcə “sıfır artıma”, sonralar isə - “məhdud artım”a keçmək lazımdır. Optimistlər (A.Viner, Q.Kan və b.) bəşəriyyətin inkişaf tarixini 3 dövrə bölürlər (şəkil 4.10) Z.Bjenzinskinin də özünəməxsus futuroloji modeli mövcuddur. Yanaşmanın mərkəzində “texnotron cəmiyyət” anlayışı dayanır. O hesab edir ki, sözügedən cəmiyyət artıq başlamış “texnotron inqilab” nəticəsində qərarlaşacaqdır. darəetmə sferasında menecerlərin yerinə meriokratiya – ləyaqətlilərin, bacarıqlıların hakimiyyəti gələcək.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|