Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

150

                                                            

s.)  əldə  edilməsinə  can  atırdılar  ki,  bunlar  da  bir  çox  hallarda  “ibtidai 

pul”  rolunda  çıxış  edirdilər.  Bu  dövrün  mühüm  cəhətlərindən  biri  də 

kiçik  dövlət  formalarının  (Misirdə  “nomlar”,  Yunanıstanda  şəhər-

dövlətlər) üstünlük təşkil etməsi olmuşdur. 

Dəmir  əsrinin  (3  min  il  b.e.ə.)  başlanğıcı  iqtisadiyyatın  struktur 

təkmilləşdirilməsi,  siyasi-iqtisadi  prizmadan  isə  dünya  imperiyalarının 

yaranması  ilə  əlamətdar  olmuşdur.  Aydındır  ki,  sözügedən  prosesin 

reallaşmasında “mənimsəmə” iqtisadiyyatının böhranı az əhəmiyyətli rol 

oynamamışdır.  Bununla  belə,  bir  neçə  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edən 

amillər də vardır: 

1.

 

Zəif iqtisadi əlaqələrin fonunda istehsal vasitələri istehsal 

edən  regionlarla  kənd  təsərrüfatı  və  sənətkarlığın  geniş 

yayıldığı regionların siyasi birliyi zərurəti; 

2.

 

Xarici  təhlükənin  önlənməsi  –  sərhədlərin  effektiv 

mühafizəsi üçün yeni ərazilərin mənimsənilməsi; 

3.

 

Sosial təbəqələşmənin “qanuniləşdirilməsi”. 

Sosial  təbəqələşmə,  yaxud  sinfi  cəmiyyətin  formalaşması  prosesi 

sinxron  olmamışdır.  Belə  ki,  bəzi  xalqlar  öz  dövlətlərini  IV-III  min  il 

b.e.ə.,  digərləri  –  Roma  imperiyasının  dağıldığı  dövrdə,  bir  çoxları  isə 

bizim  eranın  XVIII-XIX  əsrlərində  yaratmışlar.  lkin  olaraq  b.e.ə.  IV 

minilliyin sonunda əvvəlcə Mesopotamiyada, sonra isə Misirdə ilk dövlət 

yarandı. 

 

§ 5.3.  btidai cəmiyyət epoxası (40-6 min il əvvəl) 

 

btidai  cəmiyyət  dövrü  öz  inkişafında  iki  əsas  mərhələdən 

keçmişdir:  ilkin  ibtidai  cəmiyyət  və  son  ibtidai  cəmiyyət.  Sosial 

təbəqələşmə,  yaxud  siniflərin  meydana  gəlməsinə  qədərki  dövr  son 

ibtidai cəmiyyətin dağılmağa başladığı andan etibarən start götürmüş və 

uzun tarixi prosesi əhatə etmişdir. Keçid dövrü ərzində kəndli-icma tipli 

təşəkkül 

prosesindən 

danışmaq 

mümkündür. 

Sosial 

təbəqələşməyəqədərki  dövr  tipoloji  müstəvidə  sosial-iqtisadi  vahidlik 

kimi  çıxış  etmir  və  buna  görə  də,  onu  ümumdünya  tarixi  prosesin  əsas 

mərhələləri ilə bir sıraya qoymaq olmaz. 

Antropososiogenez – insanın fiziki tipi və sosial simasının tarixi – 

təkamül  prosesində  formalaşmasıdır.  Vəhşilik  və  barbarlıq  epoxalarını 

əhatə edir. 

 

Cədvəl 5.3 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

151

                                                            

btidai dövrün xronologiyası (Antropososiogenez) 

 

Geoloji sxem 

Arxeoloji zaman 

Tarixi mərhələlər 

Keçid mərhələləri 

e

r

a 

döv

r 

epo

xa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

K 

A 

Y 

N 

A 

Z 

O 

Y 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

D 

Ö 

R 

D 

Ü 

N 

C 

Ü 

 

P 

I 

S 

T 

O 

S 

E 

 

_  

 

 

 

 

 

 

 

 

_ 

Q 

O 

L 

O 

S 

E 

N 

 

 

P    ilkin 

A   - - - - - - - - 

L 

E    orta 

O - - - -  - - - - - 

L     son 

 

T - - - - - - - - - - 

M e z o l i t 

- - - - - - - - - - - 

N   ilkin 

E 

O - - - - - - - - - 

L   son 

 

T 

- - - - - - - - - - -- 

M   eneolit 

E  (mis-daş əsri) 

T 

A  - - - - - - - - - 

L 

E  Tunc əsri 

P 

O  - - - - - - - - - - 

X 

A  Dəmir əsri 

S 

I 

V 

Ə

 

H 

Ş

 

 

L 

 

K 

 

 

 

 

 

Aşağı 

səviyyə 

_ _ _ _ _ _ _ 

 

Orta 

səviyyə 

_ _ _ _ _ _ _ 

 

Yüksək 

səviyyə 

 

 

 

 

 

- - - - - - - - - 

Aşağı və 

orta 

səviyyə 

 

 

 

- - - - - - - - - 

Ali səviyyə 

Tarixəqədərki tarix: 

zooloji sürü 

 

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

 

btidai icmanın ilkin 

mərhələsi 

 

 

 

 

- - - - - - - - - - - - - - 

btidai icmanın 

yetkin mərhələsi 

B 

A 

R 

B 

A 

R 

L 

I 

Q 

 

Cədvəl 5.4 

btidai icmanın inkişaf mərhələləri 

Mərhələlər 

Arxeoloji 

zaman 

 

Ə

mək alətləri və 

təsərrüfatın 

forması 

Mübadilə 

Ailə 

 

lkin mərhələ 

 

lkin neolit 

 

Daş, sümük, 

 

Təbii əmək 

 

Qrup nikahı; 

---