Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

152

                                                            

 

 

Ümumiyyətlə,  ibtidai  icmanın  forma  müxtəlifliyi  sadədən 

mürəkkəbə doğru dəyişərək hərbi demokratiyaya keçidin ilkin şərtlərinin 

formalaşmasına gətirib çıxarmışdır (şəkil 5.1). 

Maraqlıdır  ki,  icma  münasibətləri  Asiya,  Afrika  və  Latın 

Amerikasının  bir  çox  ölkələrində  hələ  də  qalmaqdadır.  Dəyişən  icma 

münasibətləri  həmin  dəyişikliyə  paralel  olaraq  idarəetmə  (qədim 

cəmiyyətin)  sferasında  da  adekvat  yeniləşmənin  meydana  çıxmasını 

şərtləndirmişdir (şəkil 5.2). 

 

 

(Matriarxat) 

buynuz və 

ağacdan düzəl-

dilmiş alətlər. 

Yığım, ovçuluq, 

balıq ovu. 

“Mənimsəmə” 

iqtisadiyyatı 

 

bölgüsü. 

Mübadilənin sadə 

forması 

Matriarxat; 

Qan 

qohumlarından 

ibarət icma 

 

Son mərhələ 

(Patriarxat) 

 

Son neolit, 

metal əsri 

 

Yüksək 

səviyyədə 

çilalanmış daş 

alətlər. Sonralar 

metal alətlər. 

stehsala keçid. 

“ stehsal” iqti-

sadiyyatı. 

Əkinçilik, 

maldarlıq və 

sənətkarlığın 

inkişafı. 

 

Birinci və ikinci 

böyük əmək 

bölgüsü. 

Mübadilə 

formalarının 

inkişafı. Bazar 

rüşeymlərinin 

yaranması, xüsusi 

mülkiyyətin 

yaranması. 

 

Cüt, sonralar 

monoqam 

nikahlar. 

Patriarxat. Qan 

qohumluğu 

qonşuluqla, 

kənd icması ilə 

əvəzlənir. 

Dövlətin 

meydana 

gəlməsi. 

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

153

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil  5.1.  btidai icmanın tipologiyası

lkin  

icma 

Nəsil 

icması 

Son 

icma 

Ana nəsli 

(matriarxat) 

Ata nəsli 

(patriarxat) 

Keçid forması 

Qan qohumluğu 

əsasında 

formalaşmış 

sosial birlik 

Qonşu (icmaların) 

ailələrin mikro 

icmalarda birləşməsi 

Ərazi 

icması 

Kö-

çəri 

icma-

sı 

Ən-

ənə-

vi 

icma 

Asi-

ya 

icma-

sı 

Al-

man 

icma-

sı 

Kasta 

Antik 

btidai icmanın tipologiyası 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

154

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 5.2.  cma (yerli) idarəetmənin hərbi demokratiyaya keçidi 

 

 

Sosial  təbəqələşmənin  dərinləşməsi  yekun  etibarilə  dövlətin 

yaranmasına  gətirib  çıxardı.  lk  dövlətlər  IV-III  minillikdə  (b.e.ə.) 

meydana  gəlmişdir.  Hərbi  demokratiya  –  dövlətin  çıxış,  yaranış 

prototipidir. Matriarxat və Patriarxat dövrlərində, eləcə də ibtidai icmanın 

dağılmağa  başladığı  zamanda  hələ  dövlət  yox  idi.  ctimai  birgəyaşayış 

qaydaları,  adət-ənənələr,  nəsil  ağsaqqallarının  nüfuzu,  Patriarxın 

avtoriteti hesabına formalaşır və tənzimlənirdi. “ stehsal” iqtisadiyyatına 

keçid  birgə,  kollektiv  əməyin  ailə  və  individual  əməklə  əvəzlənməsi, 

xüsusi 

mülkiyyətin 

yaranmasına 

və 

nəticə 

etibarilə 

əmlak 

bərabərsizliyinə gətirib çıxardı. Kənd ərazi icmasında sosial təbəqələşmə 

sürətlə  getməyə  başlayır,  nə  vaxtsa  tam  bərabərçiliyin  hökm  sürdüyü 

Ən qədim və qədim dövr: 

idarəetmənin genezisi 

cma idarəetməsi 

Hərbi demokratiya 

Keçid 

mərhələsi 

- Qan qohumluğu əsasında 

yaranan icma; 

- Ümumi yığıncaq; 

- Ailə başçıları şurası; 

- Nəslin ağsaqqalları; 

- Şura: qəbilənin əsas idarəetmə 

orqanı; 

- Nəsil ağsaqqalları şurası 

 

- Qonşular icması; 

 

- Kənd-ərazi icması; 

- Xüsusi mülkiyyətin yaranması; 

- Başçı, rəhbər; 

- Drujina; 

- Qəbilə knyazlığının yaranması; 

- Müharibələr, patriarxal 

quldarlığın yaranması; 

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

155

                                                            

sosium varlılara və kasıblara, zadəganlara və rəiyyətə parçalanır. Torpaq, 

heyvanlar  və  s.  naminə  aramsız  davam  edən  qəbilələrarası  konfliktlər 

hərbçilərin  və  hərbi  rəhbərlərin  meydana  gəlməsi  ilə  sonuclandı.  Hərbi 

demokratiya formalaşır. Sonrakı proseslərdə dövlətin əsas əlamətləri üzə 

çıxmağa başlayır. 

 

 

§ 5.4. Qədim dövr:  lk sivilizasiyaların yaranması. Asiya və 

antik təsərrüfatçılıq modelləri 

 

lk sivilizasiyaların formalaşdığı dövrü marksist yanaşma quldarlıq 

ictimai-iqtisadi  formasiyası  kimi  nəzərdən  keçirir.  Xronoloji  olaraq, 

quldarlığın  zaman  sərhədləri  Avropada  b.e.ə.  III  minillikdən  b.e.  IV 

əsrinin  sonuna,  Şərqdə  isə  b.e.ə.  IV  minillikdən  b.e.  VI  əsrinin  sonuna 

(Afrika,Asiya) qədər davam etmişdir. 

Eyni  zamanda,  marksistlər  dövrün,  hətta  ibtidai  icmanın  özündə 

belə növbəti formasiyanın – feodalizmin əlamətlərini görürdülər. Həmin 

elementlərə aşağıdakıları aid edirlər: 

1.

  Qan  qohumluğu  əsasında  formalaşan  icmanın  qonşular  icması 

ilə  əvəzlənməsi  –  xüsusi  əmək,  xüsusi  mənimsəmə.  Patriarxal 

quldarlığın yaranması. 

2.

  Əmlak  təbəqələşməsi.  Nəsil  elitasının  yaranması.  Hərbi 

demokratiya. 

3.

  Şəxsi  asılılıq.  ctimai-iqtisadi  formasiyaların  ümumdünya 

xarakteri  kəsb  etmədiyini  aşağıdaki  cədvəldən  görmək 

mümkündür. 

Cədvəl 5.5 

Formasiya dəyişikliyinin qeyri-ardıcıllığı 

 

btidai icmadan quldarlığa və feodalizmə 

ardıcıl keçid 

btidai icmadan birbaşa feodalizmə keçid 

Qədim Misir 

Ön və Kiçik Asiya ölkələri 

Qədim Hindistan 

Qədim Çin 

Qədim Yunanıstan 

Qədim  taliya 

Şərqi slavyanlar 

Alman tayfaları 

Asiyanın maldar tayfaları 

Ərəblər 

 

---