Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5.7.1. Q ədim Romanın iqtisadiyyatı
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
173
Aralıq dənizi zonası tarixi mərkəz, Yaxın Şərq zonası isə daxili əyalət keyfiyyətində çıxış etməyə başladılar. Mərkəzi tarixi məkanın sərhədlərindən kənarda xarici əyalət yerləşirdi. Qədim Şərq epoxasından fərqli olaraq, antik epoxada xarici əyalət keyfiyyətində çıxış edən tarixi arenalar arasında müxtəlif istiqamətli əlaqələr mövcud olmuşdur. Beləliklə, köhnə dünyada Şərqi Asiya, ndoneziya, Hind, Mərkəzi Asiya və böyük çöl (türk imperiyaları) arenaları formalaşmışdır. B.e.ə. I minillikdə isə (yeni dünya) and və mezoamerikan tarixi arenaları meydana çıxmışdır. Antik cəmiyyətə keçid məhsuldar qüvvələrin əhəmiyyətli inkişafı ilə müşayiət olunurdu. Lakin, qeyd edilən yüksəlişin əsasında texniki amillər deyil, demoqrafik situasiya ilə, işçi qüvvəsinin ümuməhalinin sayında xüsusi çəkisinin artması dayanırdı. ndistrializməqədərki epoxada sosiotarixi orqanizmin daxilində əhalinin ümumi sayının artmadığı şəraitdə işçi qüvvəsinin xüsusi çəkisinin yüksəlməsi yalnız bir amilin – immiqrantların hesabına ola bilərdi. ctimai istehsalın məhsuldarlığının qeyd edilən üsulu birmənalı olaraq ekzogen xarakter daşıyırdı. Yəni, söhbət kənardan gətirilən qulların say artımından gedir. Qul əməyinə əsaslanan istehsal üsulu formalaşırdı. Beləliklə, antik cəmiyyətin mövcudluq şərti fasiləsiz olaraq digər sosiotarixi orqanizmlərdən gətirilən insan resursları ilə birbaşa determinə olunur. Qədim Şərqdən fərqli olaraq Avropanın cənubunda ilk dövlətlər nisbətən gec – b.e.ə. II minillikdə meydana gəlmişlər. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma hələ paleolit dövründə yaşayış məskənləri olmuşlar. B.e.ə. VII minillikdə Balkan yarımadasının cənubunda əkinçilik və heyvandarlıq yaranmışdır. B.e.ə. IV minilliyin sonlarında mis əmək alətləri, b.e.ə. III minilliyin başlanğıcında isə tunc alətlər yayılmağa başlamışdır. B.e.ə. II minilliyin sonlarına yaxın yunan iqtisadiyyatında artıq dəmirdən düzəldilmiş alətlərdən istifadə olunmuşdur. Məhz həmin dövrdən etibarən dulusçuluq inkişaf etmiş, ilk şəhərlər yaranmışdır. Apennin yarımadasının qədim sakinləri liqurlar, italiklər və illiriyclər olmuşlar. Neolit mədəniyyəti məhz həmin tayfalar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Yarımadada b.e.ə. IX-VIII əsrlərdən etibarən dəmirdən geniş surətdə istifadə edilməyə başlanmışdır. B.e.ə. VIII-VI əsrlərdə etruskların mədəniyyəti inkişaf etməyə başlamışdır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
174
Qədim Yunanıstan və Qədim Roma iqtisadiyyatında qul əməyi maddi istehsalın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edirdi. Bir qayda olaraq, hərbi əsirlər və ələ keçirilmiş yerli sakinlər, qul ailəsində anadan olanlar, digər tayfaların satışa çıxardığı insanlar və s. qulların sırasına daxil edilirdi.
Qədim Roma respublikası b.e.ə. II minilliyin ortalarında yaranmışdır. Apennin yarımadasının əksər tayfalarını özündə birləşdirmiş, b.e.ə. I əsrdən b.e. II əsrinə qədər bütün Şimali Afrikanı, Avropanın xeyli hissəsini və Ön Asiya ölkələrini zəbt edərək Aralıq dənizi regionunun ən güclü dövlətinə çevrilmişdir. Qədim Romanın sosial-iqtisadi və siyasi tarixini aşağıdaki kimi dövrləmə bölmək olar: 1) “Çar dövrü” (b.e.ə. VI əsr), yaxud erkən Roma respublikası (b.e.ə V-IV əsrlər). 2) “ stehsal” iqtisadiyyatının qərarlaşdığı (quldarlıq) dövr: a. Birinci dövr: Klassik quldarlıq (b.e.ə. II-I əsrlər) dövrü; b. kinci dövr: Erkən imperiya dövrü (b.e. I-II əsrləri); 3) Roma imperiyasının ümumi böhranı (b.e. III əsri); 4) Təsərrüfatçılıq sisteminin (quldarlıq istehsal üsulu) böhranının dərinləşməsi (b.e. IV-V əsrlər), Qərbi Roma imperiyasının süqutu.
Roma imperiyasında qul əməyinə əsaslanan antik təsərrüfatçılıq modeli özünün ən yüksək səviyyəsinə çatmışdı. mperiyanın süqutu antik sivilizasiyanın sonu demək idi. Qədim Romanın tarixi 12 əsrə yaxın davam etmişdi. B.e.ə. VIII-VI əsrlərdə icma münasibətləri dağılmağa başlamış, qan qohumluğu əsasında formalaşmış icma ərazi prinsipi ilə yenidən qərarlaşmış, əmlak bərabərsizliyi güclənməyə başlamışdır. Qullar da daxil olmaqla böyük patriarxal ailə əsas təsərrüfat vahidi kimi çıxış edirdi. Ailənin başçısı mütləq hakimiyyətə malik idi. Hər bir patriarxal ailə icma torpaqlarından (öz mülkiyyətinə keçmə şərti ilə) 2 yuqer (0.5 hektar) torpaq payı alırdı. Gəlmələr yalnız ticarət və sənətkarlıqla məşğul olurdular. Kənd təsərrüfatı – təsərrüfat həyatının əsasını təşkil edirdi. Ticarət ləng inkişaf edirdi. B.e.ə VI əsrdə plebeylərin patrisilərə qarşı uzun müddət davam edən mübarizəsi icma münasibətlərinin qalıqlarını tamamilə aradan qaldırdı, bütün azad
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
175
insanların hüquq bərabərliyi və Roma dövlətinin yaranması ilə başa çatdı. taliyanın işğalı, Karfagen və Makedoniya ilə 100 il davam edən müharibə nəticəsində (b.e.ə. II minilliyin ortalarında) Roma güclü quldarlıq dövlətinə çevrildi: Qul əməyi – kənd təsərrüfatı, tikinti, dağ- mədən sahələrində, yəni Roma dövlətinin iqtisadiyyatının əsas sferalarında əsas məhsuldar qüvvə kimi çıxış edirdi. Müharibələr təsərrüfat sistemində mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Şimali Afrika və Siciliyadan gətirilən ucuz taxıl təsərrüfatın intensiv inkişaf tipinə keçidi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Təbii ki, kəndli təsərrüfatı yaranmış şəraitdən səmərəli istifadə etmək gücündə deyildir. Qrakx aqrar islahatları ilə kiçik torpaq sahiblərini “xilas” etmək cəhdi uğursuzluğa düçar oldu. Bizim eraya yaxın dövrdə Roma imperiyaya çevrildi. Ərazinin ifrat genişliyi ərazi əmək bölgüsünün dərinləşməsinə, ticarətin, sənətkarlığın, kənd təsərrüfatının inkişafına təkan verdi. stehsal vasitələrinin fasiləsiz təkmilləşməsi – yeni oraq növlərinin, bağ qayçılarının, təkərli kotanın yaranması irəliyə doğru böyük bir addım idi. Quldar təsərrüfatının əsas tipi 100-400 yuqer (25-100 hektar) ərazisi və qullardan ibarət işçi qüvvəsi olan villalar idi. Villalarda təsərrüfat sahələrinin demək olar ki, hamısı - əkinçilik, heyvandarlıq, üzümçülük, zeytunçuluq və s. mövcud olmuşdur. Villaların kəndli təsərrüfatı ilə müqayisədə üstün cəhətləri vardı: 1. əməyin daha yaxşı təşkili və əmək kooperasiyası; 2. müxtəlif istehsal vasitələrindən istifadə imkanları; 3. qabaqcıl aqronom üsulları və texniki təcrübədən yararlanma. Qul əməyindən istifadənin rasional təşkilinə baxmayaraq intensiv inkişaf tipini saxlamaq mümkün olmamışdır. B.e.ə. II əsrdən etibarən ekstensiv inkişaf tipi hakim mövqeyə keçdi.
Bu dövrdə Roma iqtisadiyyatı əsas iki sektora bölünürdü: 1. Quldarlıq təsərrüfat sistemi. 2. Kəndli-icma təsərrüfat sistemi. B.e.ə. II-I əsrlərdə kənd təsərrüfatının güclü inkişafını şərtləndirən səbəblərə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. qul əməyindən geniş stifadə; 2. sadə əmtəə istehsalının təşkili; 3. kiçik təsərrüfatlardan iri təsərrüfatlara keçid.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|