Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
167
Çin tarixi ənənəvi olaraq Şan dövlətindən – 5 əfsanəvi imperatordan başlanır. Bu dövr Çin tarixində müdriklik, ədalət və xeyirxahlığın qızıl əsri adlanır. Neolit epoxasının sonunda (b.e.ə.II minillik) Xuanxe hövzəsində şəhər-dövlətlər yaranır. Bunların sırasında inkişaf etmiş tunc mədəniyyətinə malik olan Şan-in (“Böyük şəhər Şan”) xüsusilə seçilirdi. Şan-in epoxası üçün yüksək keyfiyyətli tunc döyüş texnikası, məişət əşyaları, zərgərlik məmulatları xarakterik olmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar belə bir mövqedədirlər ki, Çin sivilizasiyasının genezisində b.e.ə. II minilliyin ortalarında Orta Asiyaya miqrasiya etmiş hindavropa tayfaları əhəmiyyətli rol oynamışlar. B.e.ə. XIII-XII əsrlərdə Şan şəhər –dövlətinin siyasi strukturu üç qeyri-bərabər hissədən ibarət olmuşdur: 1. Daxili zona: hökmdarın (Vanın) və onun mərkəzi icra aparatının birbaşa nəzarətində olan ərazi; 2. Ara zonası: paytaxtı əhatə edən yerli hökmdarlar tərəfindən (Vana tabe olan) idarə olunan çoxsaylı regional bölmələr; 3. Xarici zona: müxtəlif tayfaların yaşadığı ərazilər. Bu tayfaların rəhbərləri Vanın avtoritetini qəbul edir, lakin ondan asılı olmadan – müstəqil fəaliyyət göstərirdilər. Şan dövlətinin yerinə b.e.ə 1027-771-ci illərdə Qərbi Çjou dövləti gəlir. Bu dövlət kifayət qədər böyük olsa da, dayanıqlı deyildi. Bu dövr dövlətin etnik müxtəlifliyi və möhkəm iqtisadi, ictimai- siyasi əlaqələrin yoxluğu ilə səciyyələnir. darəetmə sferasına əkinçilik təsərrüfatlarının birgə işlənən sahələri, sənətkarlıq və tikinti, vergi və töycülərin alınması, məhkəmə və s. daxil idi. Torpaq üzərində mülkiyyət hökmdara, onun yaxın ətrafına, məmurlara məxsus idi. Onların hər birinin tam hakimiyyəti altında olan torpaq payı (udel) vardı. B.e.ə. VIII əsrdən başlanan ölkədaxili siyasi kataklizmlər daha az ərazini əhatə edən Şərqi Çjou dövlətinin və çoxlu sayda müstəqil çarlıqların yaranmasına gətirib çıxardı. Marksizmin feodalizm adlandırdığı formasiya Çində, orta əsrlər Avropasından fərqli olaraq sosial-iqtisadi deyil, sosial-siyasi xarakter daşımışdır (yəni iqtisadi mexanizmlərə yox, münasibət və tabeçilik sisteminə əsaslanırdı). Qərbi Çjou üçün bir pilləli, Şərqi Çjou üçün isə çoxpilləli iyerarxiya xas idi: Hökmdarlar; formal vassal asılılığında olanlar (torpaq payları – udelləri olanlar) – udellərin muxtar hökmdarları; Xidmətçi Şilər
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
168
(aşağı idarəetmə təbəqəsinə aid, titulları olmayan vassallar); Tsin DAFU – titullu zadəganlar (mülkiyyəti olmayan, hərbidə xidmət edənlər). Bütün pillələrdə “mənim vassalımın vassalı mənim vassalım deyil” tipli orta əsr prinsipi hökmran idi. Çin feodalizminin əsas cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: - iyerarxiya normaları və vassal öhdəliklərinə dəqiq riayət edilməsi; - Hakimiyyətə və vəzifələrə mümkün iddialarda klan qohumluq dərəcəsinin nəzərə alınması; - Ağaya sadiqlik; - Döyüş meydanlarında, eləcə də vəzifə öhdəliklərində qəbul edilmiş davranış qaydalarına əməl olunması; - Zadəganlığa pərəstiş, statusa uyğun olaraq etika normalarının gözlənilməsi. Ölkə daxili mübarizənin güclənməsi hökmdarların bir çoxunu islahatlara başlamağa məcbur etdi: - Udellərin zəifləməsi və daxili administrasiyanın güclənməsi. B.e.ə. VII-VI əsrlərdə udel yaratma praktikasına son qoyuldu. Xidmətlərə görə şərti vəzifə mülkiyyətləri hədiyyə edilməyə başlandı. Torpaq bütünlüklə hökmdarın mülkiyyətinə keçdi. Uyezdlər yaradıldı və məmurlar tərəfindən idarəedilməyə başlandı. - Nəsil elitasının zəifləməsi: Vəzifə və başlıca postlara təyinatda klan qohumluğu əsas kimi götürülmüşdü. Vəzifə pillələri ilə yüksəlmə birmənalı olaraq, şəxsi nailiyyətlərlə müəyyənləşirdi. Əslində bunlar, mahiyyət etibarilə inzibati bürokratik sistemin əks-feodallaşması idi. B.e.ə V-III əsrlər Çin tarixinin “dəmir əsri” adlanır. Dəmirdən istifadə edilməyə başlanması sivilizasiyanın inkişafına güclü stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir: - Yeni torpaqların dövriyyəyə qatılması; - rriqasiya qurğularının sürətli artımı; - Bazar üçün sənətkarlıq məmulatlarının hazırlanması; - stehsalın həcminin sürətli artımı; - Sənətkarlığın, ticarətin, kredit əməliyyatlarının, sələmçiliyin, əmtəə-pul əlaqələrinin inkişafı; - cmanın dağılmaqda davam etməsi (icarə, muzdlu əmək, borcluların qula çevrilməsi, borca görə ailə üzvlərinin satılması); - Qulların azsaylı olması və əsasən nökər kimi istifadəsi;
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
169
- Silahların təkmilləşməsi; - Müharibələrin xarakteri və miqyasının dəyişməsi. Bu dövrdə 7 iri çarlıq yaranmışdır: Bey, Çjao, Xan, Tsin, Tsin Yan, Çu. Ən radikal islahatlar Tsin çarlığında (b.e.ə. IV əsrdə - Şan Yan) aparılırdı: I. cma torpaqlarından istifadənin ciddi şəkildə
reqlamentləşdirilməsi: - Böyük ailələr daha kiçik ailələrə bölünməli və onların hər birinin özünəməxsus təsərrüfatı yaradılmalıdır; - Qarşılıqlı əlaqə sistemi: 5-lik və 10-luqlarda birləşmələr, bir- birinə nəzarət və qarşılıqlı cavabdehlik; - Digər çarlıqlardan olan immiqrantların əlverişli şərtlərlə Tsin torpaqlarında işə cəlb edilməsi (əsas məqsəd tsinlərin orduda xidmət üçün işdən ayrılmasıdır). - Hərbi sferada islahatlar; Hərbçilərin nüfuzunun artırılması; - Varlanmış mülkiyyətçilərin dövlət nəzarətinə alınması; slahatların növbəti dalğası b.e.ə. 350 ildən başlanır: - Ölkə-məmurlar tərəfindən idarəolunan uyezdlərə bölünür; - Olçü və çəki sistemlərinin unifikasiyası aparılır; - Torpaq payları kəndlilərə verilir. slahatların nəticəsində iqtisadiyyatın və sosial münasibətlərin inkişaf tempi hissediləcək dərəcədə yüksəlmişdir. B.e.ə. VII əsrdən aparılan islahat isə mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə, Çinin birləşməsi və imperiyaya çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Bu proses b.e.ə. 221 ildə başa çatdı və Tsin imperiyası yarandı. Sosial-iqtisadi həyatda və idarəetmə sistemində ardıcıl olaraq islahatlar həyata keçirilməyə başlandı. Böyük Çin səddi də məhz həmin dövrün məhsuludur.
Qədim Hindistan – ilk dünya sivilizasiyalarına aiddir. Burada insan məskunlaşması (arxeoloqların şəhadətinə görə) daş dövründən başlanır. Tunc mədəniyyətinə aid olan məmulatlar nd çayının sahilində (3 min il b.e.ə.) aşkarlanmışdır. Hesab edilir ki, ən qədim sinifli cəmiyyət b.e.ə. 3- cü minilliyin ikinci yarısından 2-ci minilliyin birinci yarısına qədər mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan tarixi aşağıdakı dövrlərə bölünür: Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|