Dünya iqtisadiyyatının tarixi
12
şeyin fasiləsiz təkrarlanması mövcuddur. Məna var və tarix yüksələn
xətlə gedən fasiləsiz hərəkətdir. Birinci konsepsiya – dövriyyə
nəzəriyyəsi, ikinci isə - tərəqqi nəzəriyyəsidir. Və, hər iki nəzəriyyə
tənqid olunur”.
7
Tarixi proses nəyin naminə baş verir - sualına XX əsr fəlsəfəsində do-
minant mövqeyə malik olan ekzistensializmin (Sartr, Kamyu, Kafka,
Bovuar və s.) yanaşma tərzi də xüsusi orjinallığı ilə seçilmir. Onlar tarixin
mənasını məqsədlə və insanın mövcudluğunun mənası ilə bağlayırlar.
Məsələn, K.Yaspers insanın mahiyyətini azadlıqda görür. Hansı ki, insanın
ruhani gücünün sərbəst realizəsində təzahür edir.
Beləliklə, müasir filosofların böyük əksəriyyəti hesab edir ki, tarixi
prosesin məqsədi yoxdur və ola da bilməz.
Məqsədi – həm özü, həm də cəmiyyət qarşısında insan
müəyyənləşdirir. Bu məqsədə adekvat olaraq tarixin mənası formalaşır.
Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, tarix fəlsəfəsinin ümumi
problemlərinin həllində az ya çox dərəcədə inandırıcılığa nail olunması
yalnız tarixin müəyyən bir konsepsiyası çərçivəsində mümkündür.Əks
təqdirdə, yəni nəzəriyyədən kənar müstəvidə qeyd olunan problemlərin
araşdırılması konkret elmi nəticələr verə bilməz. Məhz bu anlamda tarix
fəlsəfəsi digər elmlərdən elə də fərqlənmir.
Ənənəvi olaraq tarix fəlsəfəsi tarixin mənası və yönümlülüyü
aspektində zatən heç vaxt “susmamışdır”. Belə qəbildən olan baxışların
əsasında sadə bir ideya dayanır: Bəşəriyyətin mövcudluğu mənasız ola
bilməz, onun konkret təyinatı və yönümlülüyü var; Bu anlamda da
bəşəriyyətin təkamülü konkret məna ilə “yüklənmişdir”.
Qeyd etmək lazımdır ki, “məna” konsepti tarixi prizmadan kifayət
qədər dağınıq və haradasa anlaşılmaz bir haldadır. K.Levit
8
qeyd edir ki,
“...Tarixin mənası anlayışı ilə digər ümumi problemlər arasında birbaşa
bağlılıq vardır”. “Məna” probleminin yalnış anlaşılması digər
problemlərin də gerçək dərkolunmasını mümkünsüz edir.
Maraqlıdır ki, son dövrlərə qədər tarix fəlsəfəsi “məna” problemini
əsas problem kimi həll etməyə çalışırdı. Lakin konkret nəticə əldə edə
bilmədiyinə görə tarix fəlsfəsinin bir elm kimi prinsipcə mümkünsüzlüyü
(müasir şəraitdə) qənaətinə gəlinməyə başlamışdı.
7
Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1972, с.455
8
Левит К. О смысле истории // Философия истории. Антoлогия.М; 1995. –C.263
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
13
P.Tillix
9
problemə münasibətdə daha dərin qatlara nüfuz etməyə
çalışmış, mənanı təkcə ümumi problemlərlə deyil, həmçinin səbəbiyyət
əlaqələrinin aşkarlanması müstəvisində tarixi faktların seçimi problemi ilə
bağlayırdı. Onun fikrincə, tarixi prosesin interpretasiyası bir çox
səviyyələrdən ibarətdir:
Göründüyü kimi, interpretasiya, məzmunu və səviyyəsindən asılı
olmayaraq məna ilə birbaşa bağlılıqdadır.
Problemin mürəkkəbliyi həm də “məna” konseptinin özünün məna
tutumu ilə bağlıdır. “Məna”nın ən çox istifadə olan iki izahı mövcuddur:
1. Linqvistik yanaşma: Mənanı ifadənin məzmunu anlamında şərh
edir;
2. Teleoloji yanaşma: Hər hansı bir məqsədə “xidmət” edən
fəaliyyətin xarakteristikası.
Qarşıya qoyulmuş məqsədəçatma istiqamətində həyata keçirilən
fəlaiyyət “mənalı” fəaliyyətdir, əks-təqdirdə onun heç bir mənası yoxdur.
Eyni zamanda, qeyd olunan prizmadan məqsədin dərk edilib-
edilməməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Beləliklə, məna = məqsəd
eyniyyəti meydana çıxır. Yalnız məqsədli olanın mənası ola bilər. “...
Təsadüfi deyildir ki, “məna” və “məqsəd”, yaxud “məna” və “niyyət”
bir-birini əvəz edə bilir ”.
10
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın
teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin
yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar
ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin.
9
Тиллих П.История и Царство Божие // Философия истории. Антoлогия. М.,
1995.- С.235
10
Левит К. О смысле истории// Философия истории. Антология. М.. 1995.- С.263
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
14
Şə
kil 1.1. Tarixi prosesin interpretasiya səviyyələri
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın
teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin,
yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar
ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin.
Əgər tarixi hərəkətin istiqaməti və gedişi radiusu müəyyən
olunubsa, onun mənası (“tam” kimi götürülməklə) həmin hərəkətin
sonundan çıxış etməklə şərh olunur. “Tam”ın mənası var, ona görə ki,
onun müəyyən çıxış nöqtəsi və aydın dərk edilən sonu mövcuddur. Belə
olan təqdirdə sualı başqa cür də qoymaq olar: tarixin məqsədi varmı?
Ümumiyyətlə, nəinki tarixin, istənilən fəaliyyətin məqsədi öz-özlüyündə
mental yaranış olmaqla, dəyərliliyin növ müxtəlifliyinə aiddir.
Bu prizmadan tarixin mənasını tarixi prosesin hansısa dəyərə
istiqamətlənməsi kimi də başa düşmək olar. Aksiologiyada
11
dəyər əsasən
iki yerə bölünür: Daxili (öz-özlüyündə dəyərli olan) və xarici (hansısa daxili
dəyərin əldə olunmasına xidmət edən).
Məsələn, pul – öz-özlüyündə dəyərli deyildir. O, yalnız hansısa
daxili dəyərə malik şeyi əldə etməyə imkan verən universal vasitə kimi
dəyərə malikdir. Aydındır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz bölgü nisbi
xarakter daşıyır və birmənalı olaraq kontekstdən asılı dəyişən kimi çıxış
edir.
11
Ивин А.А. Основания логики оценок. М., 1970
nt
er
pr
et
as
iy
an
ın
s
əv
iy
yə
lə
ri
Nəzəri təminat: fərdi,qrup və kütləvi motivasiya nəzəriyyəsi,
sosial və siyasi fəlsəfə
Səbəbiyyət asılılığının qiymətləndirilməsi
Fərdi və ictimai strukturlar haqqında təsəvvür
Mühümlülük kriteriyasına uyğun olaraq tarixi faktların
seçilməsi
MƏNA