Dünya iqtisadiyyatının tarixi
15
Tarixin mənası probleminə yanaşmada dəyərin, yaxud məqsədin
digər bir bölgüsü: obyektiv və subyektiv bölgü də mühüm əhəmiyyət
kəsb edir.
Obyektiv dəyər, yaxud məqsəd: insanın fəaliyyəti, yaxud fəaliyyət-
sizliyindən asılı olmayaraq hadisələrin təbii gedişində həyata keçir;
Subyektiv dəyər, yaxud məqsəd ilə elə hadisə və situasiyaları ehtiva edir
ki, ona çatma yolunda insan düşünülmüş və aktiv fəaliyyət göstərir.
Sözügedən bölgülərə müvafiq olaraq tarixin mənası problemində 4
mümkün variant ortalığa çıxır:
1.
Tarix məna yükü daşıyır, belə ki, o, müəyyən dəyərləri əldə
etməyə imkan verən vasitə kmi çıxış edir. (Məsələn, azadlıq,
rifah, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı və s.). Bu dəyərlərin əldə
edilməsi prosesi tarixi inkişafın nəticəsi olsa da, insanların
planlarından, tarixi dərketmə qabiliyyətindən, şüurlu
fəaliyyətindən asılı deyildir.
2.
Tarixin mənası var, belə ki, onun mövcudluğunun hər anı da
öz-özlüyündə dəyərlidir, eyni zamanda, tarixin daxili
dəyərliliyi
insanlardan
(bu
dəyərliliyi
anlayıb-
anlamamalarından asılı olmayaraq) qətiyyən asılı deyildir.
3.
Tarix bəşəriyyətin formalaşdırdığı ideallara çatma vasitəsi kimi
müəyyən məna daşıyır;
4.
Tarixin mənası var, belə ki, o, pozitiv olaraq, öz-özlüyündə
dəyərlidir və bu dəyər kənardan deyil, daxilindən qaynaqlanır
(insanlar tərəfindən).
Beləliklə, göründüyü kimi, tarixin mənası varmı? - sualının daxili
məntiqi və qoyuluşu dəyişir:
1. Tarix – öz-özlüyündə məna yükü daşıyır (1-ci və 2-ci
yanaşmalar). Bu, insanlardan və ümumiyyətlə, bəşəriyyətdən asılı
deyildir, yaxud həmin mənanın formalaşmasında nə ayrı-ayrı fərdlər, nə
də bütövlükdə bəşəriyyət iştirak etmir. Tarixin gedişi əvvəlcədən
müəyyənləşibdir.
2. Sonuncu iki yanaşmaya (3-cü və 4-cü yanaşmalar) görə isə tarixi
mənalandıran insandır.
P.Tillix tarixin mənasını bütövlükdə varlığın mənası ilə bağlayır.
“... Tarixi zaman – bütün digər zaman dəyişmələrini özündə ehtiva edən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
16
zaman olduğuna görə tarixin mənası... varlığın universal mənası kimi
çıxış edir”
12
.
Elə buradaca qeyd edək ki, Tillixin təsvir etdiyi əlaqə yalnız və
yalnız o halda gerçək məzmun daşıya bilər ki, tarixə obyektiv “don”
geydirilsin.
Dünya
iqtisadiyyatının
tarixi
kursunun
elmi
statusunu
müəyyənləşdirən arqumentlər sırasında istinad edilməsi zəruri və
qaçılmaz olan əsas problem əks bağlılığın “necə”liyindən birbaşa
asılılıqdadır. Başqa sözlə, iqtisad elminin tarixlə simbiozundan yaranmış
elmi istiqamətlər, o cümlədən dünya iqtisadiyyatının tarixi çərçivəsində
qarşılıqlı bağlılığın xarakteri əksər tarixi dönəmlərdə nəzər-diqqətdən
kənarda qalmışdır. qtisad elminin tarixə münasibəti necədir? - sualına
əsaslandırılmış cavab (daha doğrusu - cavablar) verilmiş, lakin iqtisad
elmi çərçivəsində tarixin mənası, əhəmiyyəti ilə bağlı məsələ açıq
qalmışdır. qtisad elminin qlobal böhranı fonunda qeyd edilən problem
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yalnız son dövrlərdə bu məsələ diqqət
mərkəzinə gəlmiş və kifayət qədər orijinal yanaşma formalaşdırılmışdır.
qtisadi təhlildə tarixi hadisələrin uçotunun mühümlüyünə istinadla irəli
sürülmüş konsepsiya – inkişafın əvvəlki yolundan asılılıq konsepsiyası
adlanır. Hal-hazırda sözügedən konsepsiya son dövrlərdə iqtisad elminin
ortalığa qoyduğu neoevolyusionizm (yeni təkamül nəzəriyyəsi)
çərçivəsində yer almaqdadır. lkin olaraq P.Devid
13
göstərmişdir ki, tarixi
və institusional amillərin təsiri altında, bazar üçün daha əlverişli
alternativlərin olmasına baxmayaraq, qeyri-effektiv texnologiyaların
bazar seçimi (təkamül prosesində) tamamilə mümkündür.
Sonrakı müddət ərzində həmin ideya B.Artur
14
tərəfindən daha
ciddi riyazi formada inkişaf etdirilmişdir. Artur belə bir tezis irəli sürdü
ki, tarix o halda mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki, orada iqtisadiyyatın
texnoloji inkişafı çox kiçik, elə bir əhəmiyyəti olmayan hadisələrdən asılı
olur. Bu da istənilən etibarlılıq dərəcəsi ilə bazar bölgüsünü əvvəlcədən
müəyyənləşdirməni (öngörməni) mümkünsüzləşdirir. Qeyd edilən tezisin
daxili məntiqi ilə hərəkət etsək, onda belə alınır ki, iqtisadi gələcəyin
öngörməsində həm nəzəri, həm də praktiki hədlər mövcuddur.Yəni, heç
12
Тиллих П. История и Царство Божие// Философия истории. Антoлогия. М.,
1995.- С.236
13
David P.A. Clio and the Economics of QWERTY// The American Review. VOL/75,
N2, p.332-337
14
Arthur W.B. ncreasing Returns and Path Dependence in the Economy. Ann Arbor:
The University of Michiqan Press., 1994.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
17
bir halda elmi təfəkkürün, empirik təcrübənin hüdudsuzluğundan
danışmaq mümkün deyildir. Konsepsiyada əvvəlki inkişaf yolundan
asılılıq iki istiqamətdə nəzərdən keçirilir:
1.
Pozitiv: Əvvəlki inkişaf yolundan asılı olan proseslər mənfi
“yüklüdür” - əvvəl mövcud olmuş proseslərin istisnalar
sinfinə aiddir. Bu halda sistemin inkişaf tarixi üçün ayrı-ayrı
detallar heç bir əhəmiyyət kəsb etmir.
2.
Neqativ: öz keçmişindən “təmizlənmək” qabiliyyəti
olmayan proseslər nəticə etibarilə əvvəlki inkişaf yolundan
asılılıq doğurur.
Yəni əvvəlki inkşaf yolundan asılılıq prosesinin “məzmun”
dəqiqləşdirilməsi üçün təsadüfi proseslərin və dinamik sistemin xarak-
terik cəhətlərinin təhlili əsasında nəzəri-məhdudlaşdırıcı model
qurulmalıdır.
Beləliklə, ilkin interpretasiya (Devid-Artur) çərçivəsində sözügedən
konsepsiya: 1) tarixin əhəmiyyəti olduğunu təsbit edir; 2) qeyri-effektiv
texnologiya və institutların seçiminin önlənməsi prizmasından
iqtisadiyyatda “qapanma” effekti yarada biləcək hadisələrin əvvəlcədən
müəyyənləşdirilməsinin qeyri-mümkünlüyünü ortalığa qoyur; 3) yanlış
seçimdən qorunmanın mümkünlüyünü “əhəmiyyətsiz tarixi hadisələrlə”
bağlayır (yəni, elə hadisələr ki, standart təhlil prosesində ümumiyyətlə
nəzərə alınmır).
Bununla belə, əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq konsepsiyasının
digər interpretasiyaları da mövcuddur.
Neoklassizmə söykənən tədqiqatçılar (Leyboviç, Marqulis)
15
əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq fenomeninin üç dərəcədən ibarət
təsnifatını verirlər:
1.
Birinci dərəcə: Seçilən yolun keyfiyyətinin qərar qəbul
edildiyi
anda
müəyyənləşdirilməsi
mümkün
deyil
(anlaşılmazdır). Yalnız sonralar anlaşılır ki, bəzi alternativ
yollar daha çox fayda verə bilərdi.
2.
kinci dərəcə: nformasiyanın natamamlığı ucbatından
seçilmiş effektiv yol yaxud qəbul edilmiş effektiv qərar
retrospektiv planda effektiv olmaya bilər.
3.
Üçüncü dərəcə: lkin şərtlərdə həssas asılılıq qeyri-effektiv
nəticə ilə sonuclana bilər, lakin bu nəticə verilən şəraitdə
15
Liebowitz S.J. Marqolis S.E. Path Dependence,Lock-in, and History/ Journal of Law,
Economics and Organization VOL II N1. 1995, pp.205-226.
Dostları ilə paylaş: |