Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)
|
də taliblər tərəfındən Əfqanıstanda qədım buddizm abidələrinin mohv edilməsini əsasən onunla izah etmək olar ki, bu ölkə dün- yada əhalinin təhsil səviyyəsinə görə axınncı yerlərdən bırıni tu- tur. Ümumiyyətlə dinı fanatizm və dözülməzlik adətən normal və əhalisinin əksəriyyətinm təhsil ala bilmədıyi yerlordə baş verir. Təhsil sistemi cəmiyyətə vaxtı uzadılmış tosir etmə xarakteri- no malik olan bütöv ıctimai quruluşlu effektiv idarəetmə sistemı- dir. Sonuncu, hətta bu sistemin məhv olduğu təqdirdə bclə onun cəmiyyətə, yaxud onun əhəmiyyətli hissəsinə təsiri kifayət qədər uzun müddət - təxminən bir nəslın ömrünə bərabər müddətdə saxlanıldığım bildirir. Təsadüfı deyil ki, bütün qədim istibdad (despotiya) elmlərə hakimiyyət monopoliyasını, cəmiyyəti “küt- İəyə” və “elitaya” böiərək ciddi şəkildə qoruyurdular və sonun- cuya onun gücü iiə bir ölçüyə gəlməyən ictimai nemətin bir his- səsini mənimsəməyə imkan verilirdi. Təhsil sisteminə nəzarət davamlı ictimai normalann tokrar istehsalı üçün zomanət idi, çün- ki hakimiyyətə lazım olan istiqamətdə və həcmdə informasiya verməklə dünyanı anlama ölçüsünü dozalara bölə bilir. O dövrki, yüksək ixtisaslı meneceriər - kahinlər, cadugərlər və s. təhsii sistemindən alət kimi istifadə edirdilər, onun köməyi ılə mövcud hakimiyyət strukturlarınm sabitliyi təmin cdilirdi. Ola bilsin ki, məhz bu hal Leybnisin məşhur ifadəsi üçiin əsas olmuş- dur: “Kim məktəbə sahıbdirsə, o dünyaya sahibdir”. Təhsil, qlobal iqtisadı prosesdə cəmiyyəti idarəetmənın ən güclü dünyagörüşü sistemi, ııəticə etibarı ilə nəhəng silalıdır. Ya- xın zamanlara qədər prinsipcə istənilən hakimiyyət təhsilə nəza- rəti əhəmiyyətli dərəcədə saxlamağa və onun üçün prioritet siste- mı toyin etməyə qadir idi. Lakin qlobal informasiya texııologiya- ları və müasir rabitə vasitələrinin meydana gəlməsindən vo sü- rətİo yayılmasından sonra informasiyaya və nəticə etıbarı ilə təhsiiə olan monopoiiyanın prinsıpiai mümküniüyü itdi. Bunun təzahürü kimi son 10-15 ildə Triada ölkələrində gur şəkıldə inki- şaf edən açıq təhsılı misal gətirmək olar. Lakin informasiya və elm hakimiyyəti nəinki itmiş, hətta əksinə güclənmişdir. tndi dı- gər bərabər şəraitdə ən qalib vəziyyətdə yeni müxtəlif mformasi- yarn nisbətən daha yaxşı və tez qavrayanlar, onun effektiv axtarı- şma və vaxtmda istifadə edilməsinə hazır olanlardır. Bu ciir qabı- liyyətlər əsasən təhsıl prosesındə fonnalaşır və onun rolu XX əs- rin sonunda təyinedici oldu. Məşhur müasir qərb fılosofu O.Toffler 80-cı iliərin sonunda bildirdi ki, cəmiyyətdə dünyanın güclüləri və monopolıya peşə- karlan tərəfmdən ıtirilməkdə ifadəsini tapan elmın yeni roli ilə əlaqədar bilik və informasiya üçün bəşəriyyət “hakimiyyət yer- dəyışməsi erasına” daxil oldu və indi “yüksək keyfıyyoti və ən böyük effektivliyi” hakimiyyətə fıziki zənginlik və güc deyil elmlor verir. Bunun nəticəsində sərvətin əldə edilmosi sistcmi də transformasiya edir: onun əsasını bir o qədər varislik mexaniz- mi və fıziki nemətlərin toplanılması deyil, nə qədor ki, her terəf- li təhsillə zənginləşdirilmiş insanın intellektual qabıliyyəti yara- dır. Az əhəmiyyətli deyil ki, zehni istedad almmış təhsil ve eldə edilmiş ixtisasla yanaşı istənilən fıziki nemətdən fərqli olaraq öz- gələşm əyən mülkiy\rət obyektləridir. Təhsil sisteminin və müasir iqtisadiyyat üçün miitəxossislərin peşə hazırlığmın öyrənılməsi və daima modemləşdırilməsi va- cibliyi ilə bağlı məsələlərə marağı izah edən səbəblər arasmda ən əhəmiyyətli və praqmatik olanlardan biri bütün qabaqcıl Ölke- lərdə əhalı artımının və müvafıq olaraq işçi qüvvəsinin artımının aşağı səviyyədo olmasıdır. Bundan başqa, sənayeco inkişaf etmiş ölkələrdə baza tələbatlarının tam təminatma nail olunmuşdur. İn- sanın təkrar istehsahnda getdikcə bÖyük rolu, daha az kütiəvi olan və reallaşdırılması nisbətən yaradıcı əməyin böyük miqyaslann- da tətbiq olunmasını tələb edən daha fərdiləşdirilmiş qeyri-ıııaddi tələbatların ödənilməsi oynamağa başlayır. Hər bir ayrıca şəxsiy- yətin yeni ixtisaslaşma soviyyəsinə və iqtisadi tölıfəsinə israriı nail olma vacibliyi bir çox hallarda bu hallarla şərtləşmişdır. Yeni inqilabi texnologiyalar - informasiya sistemleri, yeni sintetik ma- teriallar, həddən artıq siirətli mikrosxemlər və s. iqtisadi inkişafın keyfıyyət baxımından yeni tipinə keçmək üçün əsas yaratdılar, təhsil sisteminin vəzifəsi ısə bu keçidin adekvat işçi qüvvosi ilə təmın edilməsidir. Sürətlənən elmı - texnikı ınkişaf prosesı nəzərə alınmaqla təh- sil və mütəxəssislərin hazırlanması problemınin öyrənihnəsinü böyük töhfəni Amerika tədqiqatçısı Fris Mahiup vermişdır. Elmlər industriyasınm onun tərəfındən edilən analizi, sonutıcusu- nun insan kapıtalına və nətıcə etıbarı ilə sosial-iqtisadi inkışaf sə- viyyəsinə təsiri bu sahədə olan bütün tədqiqatlar üçün əsaslı təsi- rə malikdir. Onun elmi işlərindən bəzi fıkiriəri mısal çəkək və təhlil edək: Mahlupa görə müəyyən əlavə pul hesabına yaranan insanın fızi- ki və zehni qabiliyyətlərinin yaxşılaşması insan kapitaiı adlanaıı kapitalı təşkil edir. Tərif kifayət qədər ümumidir: burada bir torəf- dən, hər - hansı bir maddi əşyalardan istifadə etməklə ınsan imkan- lannm artması arasmda məhdudiyyətlər edilmir, digər tərəfdən isə ideyalar, yeni biliklər sayəsində (mısal üçün, yenı texnologiyalar, yaxud təkşilat prinsipləri). Təriflərə daha ciddi yanaşma insan ka- pitalı terminin daha geniş şəkildə şərh edilməsinə gətirib çıxanr. “zehni və fıziki qabiliyyətləri əlavə kapitallann təsiri altmda transformasiya edilmiş insan, aşağıdakılara qadir olduqda ”insan kapitalının" formalaşmasından yalnız o zaman danışmaq olar: - daha çox miqdarda, yaxud keyfıyyətinə görə daha yaxşı mal və xidmətlər istehsal etmək; - daha yüksək pul gəlirləri qazanmaq; - öz gəlirlərini daha nıədəni xərcləmək; - həyatdan böyük zövq qazanmaq; Yuxanda göstərilən qabiliyyətlərin inkişaf etməsi, beləlıklə insanm gerçəkdən təkmilləşməsi, yaxud yeni tip iqtisadiyyata uy* ğun olan isan kapitahnın formalaşmasıdır. Elmə son məhsul və başqa mal və xidmətlər üçün istehsal xərclərinin elementi kimi baxmaq olar. Birinci halda bu istehlak məhsuludur, ikinci halda isə - kapital qoyuluşlan üçündür, yaxud da investisiya malıdır. Yeni bilikləri əldə etmək üçün kapital qo- yuluşlan və elemlərdən istifadə etmək üçün kapital qoyuluşlan arasmda hədd qoyulursa insan kapitahnın formalaşmasında elmlərin rolu daha da aydm olmağa başlayır. Təhsıl, peşə hazırlı- ğı, iş və işə aid olan informasiya axtarışı biliklərə (məlumatlara) Yüklə Dostları ilə paylaş:
|