Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

-  birincısi,  insan  amilinın  rolunun  artması  ilə  bağlı  problcmlər 
kompleksi  -  hərtərəfli  hazırlıqh  insanın  yaradıcıhq  bacanqlarının 
reallaşma mexanizminin yaradılması;
-  ıkincisi, bu bütün səviyyələrdə  informasiya azadlığı  və  infor- 
masiya  təhlükəsizliyi  arasında  balansın  təmin  olunmasına  dair 
həcmli və praktiki  olaraq  çətin həll  olunan problemdir;
-  üçüncüsü,  bu hər hansı  bir əvvəlki  təzalıürün  yenisi  ilə  sıxış- 
dınlması  prosesində  yaranan  neqatıv momentlərin neytrallaşması 
problemidir,  bu halda iqtisadi  inkişafın ənənəvi  tipinin yeni  infor- 
masiya tipi  ilə  əvəz olunması zamanı baş verir.
Dövlət  müdaxiləsi  olmadan  bütün  sadalanan  problemlər  dalıa 
da dərinləşir və özünün həll edilməsi  üçün daha çox vasıtə və səy 
tələb ediləcək.  Bundan əlavə,  formalaşan  iqtisadi  inkişaün  infor- 
masiya  tipinin  vacib  aspektlərinin  dövlət  tənzimlənməsinin  güc- 
lənməsi  zərurəti  milli  ıqtısadiyyatların keyfıyyətcə  yeni qarşılıqlı 
əlaqəsi  ilə  şərtlənib.  Qloballaşma ısə  öz  növbəsində  qeyd  olunan 
problemlerin  dövlətlərarası  səviyyədə  həll  olunmasmı  tələb edir, 
əsasən  də  bu  vətəndaşların  və  təşkilatlann  informasiya  azadlığı- 
nın və onlann informasiya təhlükəsizliyinin balanslaşdınlmasımn 
təmin  olunması  probleminə  aiddir.  Triada  Ölkələrinin  təcrübəsi 
qeyd  edir  ki,  yuxanda  qeyd  olunan  problcmlər  ayrıca  dövlot  sə- 
viyyəsində  daha mürəkkəb şəkildə həll  olunur.
Müasir  iqtisadi  inkişafın  səciyyəvi  halı  dünya  ticarətinin  inki- 
şaf  etmələrinin  dünya  ÜDM  ıııkişafı  templərini  qabaqlamasıdır, 
bu  da  beynəlxalq  biliklərin,  informasiya  məhsullarının  və  texno- 
logiyalarımn yayılması  ilə bağlıdır.  90-cı  illərin sonunda dünya ti- 
carətinin  dövriyyəsinin  inkişafı  templəri  dünya  iqtisadiyyatmın 
illik  inkişaf templərini  təxminən  3  dəfə  qabaqlayırdı.  Daha  yük- 
sək templərlə  xidmətlərlə,  əsasən də maliyyə  xidmətiəri  ilə  bcy- 
nəlxalq  ticarət  inkişaf edir.  Burada  əsas  rolu  qlobal  şəbəkələriıı, 
əsasən  de  İnterentin  yaradılması  ilə  bağlı  olan  elektron  ticarətin 
inkişaf prosesi  oynayır.
İnkişafın  informasiya  cəmiyyətinə  keçidi  üçün Azərbaycan  iki 
vacib  mərhələ  keçməlidir:

---

1.  sosial-iqtısadi  həyatda  stabilliyə  nail  olmaq,  onu  dayanıqh 
saxlamaq.
2.  yüksək  texnologiyalı  və  elmi  tutumlu  sahələrin  iukişafı  va- 
sitəsi  ilə  sənaye  inkişafını təmin  etırıək.
Triada  ölkələrindən  fərqli  olaraq  bizim  ölkə üçün iqtisadiyya- 
tın  industrial  tipi  çərçivəsində  inkişaf imkanları  tükənməmişdır. 
Azərbaycanda  hal-hazırda  ÜDM  fıziki  həcminin  sabit  inkişafına 
nail  olmaq  lazımdır,  yoxsa 90-cı  illərin əvvəlində  iqtisadi  müstə- 
qilliyin  azalmasma  yönəlmiş  tendensiya  bərkiyəcok  və  doviətçi- 
liyin  digər  atributlarına  yayılacaqdır.  Bununla  bərabər  ölkə  üçün 
aktual  problemlərdən  biri  də  keyfıyyətli  sosiai-iqtisadi  ınkişafm 
təminidir,  çünki  Azərbaycan  əhalisinin  zəif inkişafı  və  onun  vo- 
təndaşlannm  Ömür  uzunluğunun  azalması  baş  verir,  Bunun  üçün 
bizim  ölkə  üçün  ənənəvi  yüksək  iqtisadi  inkişafa  nail  olunması 
aktual  olaraq qalır.

---

IX  FƏSİL.  İNFORMASİYA  İQTİSADİYYATINiN 
QURULMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ
9. L  İqtisadiyyatm  inkişaf prosesləri.
9.2.  İqtisadiyyatın  1900-1995-ci  illərdə  texnoloji struk- 
tur dinamikası
9.3.  Irıformasiya iqtisadiyatının  regional inkişaf 
xarakteri
9.1.  İqtisadiyyatın  inkişaf prosesləri
İnformasiya  iqtisadiyyatımn  elementləri  hal-hazırda  praktikı 
olaraq  bütün  Ölkələrdə  müşahidə  olunur,  yəni  bir çox  ölkələri  bir 
az  şərtilikli  olsa  belə  informasiya  dövrünə  daxil  olmuş  hesab  et- 
mək  olar.  Ölkolərin  bir sırası öz fəaliyyətində  İT-i  sahəsində  son 
nailiyyətləri  istifadə  edir,  digərləri  onları  təzəcə  əldə  edib,  əksər 
hissə  isə  birincılərlə  ikincilər  arasında  qalıb.  Müvafıq  olaraq  bi- 
rinci  ölkələr  tamamilə  şüurlu  şəkildə  və  səylə  liderliyi  əldə  et- 
mək  üçün  bütün  gücünü  sərf edir,  onlar  iqtisadiyyatın  ycni  infor- 
masiya  tipinin  üstünlüklərini  birinci  və  ya  birincilərin  sırasında 
lıiss etməyə çalışır,  10  ıl ə w ə l  onlan  sənayecə inkişaf etmiş  Ölkə- 
lər (SİÖ)  adlandırırdılar,  ındi  onlar postindustrialdır.  İkincilər isə 
əksinə  passıv  şəkildə,  əsasən  təsadüf  nətıcəsində  dünyada  baş 
verən  pozitıv  dəyişikləri  özündə  cəmləşdirir,  sosial-iqtisadi  inki- 
şafın prosesini  sürətləndirmək üçün heç bir hərəkət etmir -  bu öl- 
kələri  əvvəllər  üçüncü  dünya  Ölkələri  adlandınrdılar.  Ölkələrın 
əksəriyyəti  birincilərlə  ikincilər arasında  arahq  yerini tutur,  onlar 
inıkanı  çatan  qədər  yeni  növün  inkişafına  nail  olmaq  istəyir.  Bu- 
nun nəticəsində  hənıin ölkələrdə  bütün  və bir sıra texnoloji  quru- 
luşların  elementləri  və  infrastrukturu  ilə  nəzəriyyə  iqtisadiyyat 
yaramr,  bu da bır sıra carı və  ayrıhrnş problemlərlə miişayyət olu-

---

nur.  Qabaqcıl  texnologiyaların  inkişafına  nə  qədər  məqsədyönlü 
səylər və vasitələr az sərf olunsa problem o qədər çox olacaqdır.
Bu  cür  aralıq  ölkələr  qrupuna  Rusiyada  aiddir,  əsasən  də  o 
SİÖ  ölkələrə  yönəlmir.  Azərbaycan  ıqtisadiyyatmda praktiki  ola- 
raq  yeni  texnoloji  quruluşlar  iştirak  edir,  bu  da  idarəetmənin  və 
təşkilatın  bütün  səviyyələrində  ən  müxtəlif problemlər  yaradır. 
Azərbaycanda  İnformasiya  iqtisadiyatmın  inkişafına  mane  oian 
problemlərə  aşağıdakıları  aid etmək olar:
-  müasir  informasiya  istehsalatının  inkişafı  üçün özünün  texni- 
ki-texnologi  bazasınm tez bir  zamanda yaradılması;
-  qlobal  telefon əlaqəsi mərkəzlərinin çatışmamazlığı;
-  telefon  nömrəsinin  yığılmasmın  və  əhalinin  teiefonlaşması- 
nın  yığılması  sisteminin  avtomatlaşdınlmasmın  qeyriqənaətbəxş 
səviyyədə  olması,  teiefon əlaqəsinin yüksək keyfıyyəto  malik  ol- 
maması;
- texniki cəhətdən köhnolən kabel və peyk əlaqəsi;
-  kompüter şəbəkələrinin inkişafının zəifliyi;
-  əhalinin  informasiya  və  rabitə  vasitələri  ilə  az səviyyədə  tə- 
minatı;
-  intemetin inkişaf mərhələsinin zəif olması.
Bu  problemləri  aradan  qaldırmadan  heç  olmasa  zəiflətmədən 
İİ-nin  əsas  resursu olan  informasiyanm  lazımi  ötünnə  sürətinə  və 
etibarlığma  nail  olmaq  real  görünmür.  Həmçinin  Azərbaycanın 
yalnız  bank  sisteminin  ümumdünya  sisteminə  texniki  cəhətdən 
müasir  və  etibarlı  informasiya  strukturu  olmadan  qoşulması 
mümkün deyil, banksız isə Ölkədə bazar münasibətlərinin  inkişafı 
mümkün deyil.
Azərbaycanda  informasiya  iqtisadiyyatınm  qurulmasının  yuxan- 
da  sadalanan problemləri  və ya xüsusiyyətləri  təsadüfi  yaranmış,  və 
onlar  hamısı  obyektiv  şərtləndirilmiş  texniki-iqtisadi  bazaya  ınalik- 
dir.  Bizim öikəmizdə Triada öikələrindən fərqli olaraq pnnsipıal ye- 
ni  iqtisadiyyat növünün inkişafı  təbii və məntiqi  şəkildə  baş  venııir, 
o  iqtisadiyyaün baza sektorları  olan energetikadan,  əmok  alətlorinin 
inkişafından,  materiallann  emal  sistemindən  və  nəqliyyat  sistemin- 
dən deyil, infrastrukturdan başlamışdır, yəni maddi istehsalata hələki

---