Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

toxunmur.  Demək  olar  ki,  Azərbaycanda  hal-hazırda  yenı  texnoloji 
istehsalat üsulunun infrastrukturu yaradılır.
Hal-hazırda Azərbaycanda  hər bır  ınfrastruktur  tıpinə  müvafıq 
olan beş  texnoloji  qurnluş  malikdir (bax  cədvəl  3),  onlarm  xüsusi 
çəkisi  müxtəlifdır,  əsas  ısə  üçüncü  və  dördüncüdür,  onlann  inki- 
şaf tipi  bir  çox  ölkələr  tərəfındən  müvafıq  olaraq  40  vo  60-70-ci 
illərində keçılmişdir.
Bir çox ölkələr öz milli  təsərrüfatların  mformasiyalaşması  isti- 
qamətində  strukturlaşmasını  həyata  keçirən  zaman,  yəni  beşinci 
hətta,  altmcı  texnolji  quruluş  bazasmda  istehsalatın  inkişafmı  hə- 
yata keçirir,  Azərbaycanda bütün  90-cı  illərdə  texnolji  deqradasi- 
ya baş  verirdi.Bizim  iqtisadiyyatda əsas  rolu üçüncü  və  dördüncü 
inkişaf  tutur,  və  onlar  inkişaf potensiahm  hələdə  bitinnənnşdir. 
Bizim  iqtisadiyyatda  üçüncü,  dördüncü  və  beşinci  texnolji  qurrı- 
luşlar  bazasında  istehsahn  inkişaf  səvıyyəsinə  və  miqyasma  xas 
istehsalatları qeyd edək.
Üçüncü  texnolji  quruluşda  baza  hesab  olunan  istehsalatın  xü- 
susi  çəkisi  90-cı  illərin  sonunda  ən optimistik  qiymətlərə  əsasən 
Azərbaycan  iqtisadiyyatı  üzrə  orta  səviyyədə  30%  təşkil  edirdi, 
digər  məlumatlara  əsasən  ısə  40%.  Konkret  olaraq  bu  aşağıdakı 
kimi  ifadə olunur.  Azərbaycanda üçüncü texnoloji quruluşun əldə 
olunmuş  zirvəsi  ölkənin  əhalisinin  təxminən  30%  təmin  olması- 
dır,  telefon  nömrəsinin  avtomatlaşdmlmış  sistem  yığımı  və  100 
sakinə  19 nömrə  təşkil  edən telefon  sıxlığı.
Bu  o  deməkdir  ki,  Azərbaycanın  yaşayış  məntəqələrinin  70% 
əsasən kənd yerlərində avtomatik rabıtə vasitəsino zəif çıxa bilir.
Ölkəmizdə yüklərin nəqlinin əsas nəql etmə üsulu SİÖ ölkələ- 
rində  XIX-XX  əsrlərdə  olduğu  kimi  dəmir yolu  olaraq  qalır,  bu- 
rada  orta  sürət  avropa  ölkələrinə  baxanda  çox  azdır,  bu  da  daşı- 
nan tərkibin həddən artıq  işləınəsi,  elektrifıkasiya olunan yollarm 
az  payı  və  dəmır  yollarının  qeyri-kafı  vəziyyəti  ilə  əlaqədardır. 
Dövlət  statistika  komitəsinin  məlumatlarma  əsason  elektrik  qa- 
tarlannm 28% Azərbaycan artıq 30  ildir ki, istismar edilir,  Rusiya 
dəmir  yollannm  elektrikləşdirilmiş  yollannm  ümumi  mosafəsi 
90-cı  illərin  ortalarma  cəmi  44,3%  toşkil  edirdi.  Qeyd  edək  ki,

---

dəmir yollannm payma bu gün yükdövrıyyəsinin 80% düşvir.
Qeyd  olunan  məlumatlar  üçüncü  tcxnoljı  quruiuşa  xas  olan 
infrastrukturanın  ölkəmizdə  inkişaf səviyyəsini  göstərir.  Nəzərə 
alsaq ki, bizim ıxracımızın əsas hissosinı  çıxarma müossisələrinin 
ınəhsulu təşkil edir,  Azərbaycan iqtisadiyyatınm sətıaye stmkturu 
əsasən  XX  əsrin  birinci  yarısı  üçün  xasdır,  nəinki  müasir  dövr 
üçün.  Sənaye  aspektində  dördüncü  texnolji  quruluş  maşmqayır- 
mada  və  metalemalında  daha  yaxşı  inkişaf  etmiş,  onun  payına 
90-cı  illərin ortalarında ümumi  daxili  məhsulun 72%, az saviyyə- 
də  isə  cəmi  27% (bax cədvəl  12).  Lazımi  keyfıyyətli  yüksək  sü- 
rətlı  avtoyollann  sayı  -  dördüncü  texnoloji  quruluşun  əsas 
infrastrukturlarından  biri avropa ölkələrindən geri qalır.  A^ərbay- 
canda  avtoyolların  sıxlığı  təxminən  avropadakından  40  dəfə  az- 
dır, ABŞ-dan  isə 32 dəfə azdır.
9.2.  İqtisadiyyatın  1990-1995-ci illər texııoloji 
strukturun dinamikası
CadvM  12
Sahonin sabölərarası
Texnoloji quruluslar
Beş inci
Dörc üncü
Üçüncü
Rclikl
Kompleksləri
1990 1995 1990 1995 1990 1995 1990 1995
Ümumiyyətlə iqtisa- 
diyyat
6
2
51
47
37
42
6
6
TİK
2
2
63
62
35
36
_
Konstruksiya materi- 
aDannın kompleksi
4
3
52
52
42
43
2
2
Maçınqayırma vo mc- 
talcmah
20
8
65
72
15
20
• —
—
ASK
_
38
27
43
46
19
27
'
Sənaye mailannm vo 
pullu xıdmətlərin is- 
tchsalı
4
1
52
42
38
47
6
10
Tikinti
4
3
50
42
40
46
6
9

---

1
 
T
Nəqliyyat və rabito
3
5
62  ; 58
28
35
5
4
Elm vo  sosial 
komplcks
3
1
!____ j
50
44
41 t  47
6
8  ! 1
Bazar infrastrukturu 
vo  idarəetmə
2
4
1
48
34
46
47
4  !
____ j
5  :
____ 1
Dördüncü  quruluşun  infrastrukturunun  digər  komponenti  -  tc- 
leviziya  əlaqəsi  -  bizdə  birincidən  daha  çox  inkişaf etmişdir.  Te- 
leviziyanın  bir  proqramını  ölkənin  əhalısinin  98%  qebul  edir,  2 
proqramı  -  94%,  3  və  daha artıq  proqramı  -  cəmi  36%.  Ümumiy- 
yətlə  Azərbaycan  iqtisadiyyatınm  bütün  sahələrində  bütün  90-cı 
illərdə dördüncü quruluşda bazalaşan  istehsalın xüsusi çekisi  aza- 
hr (bax  cədvəl  12).
Cədvəldə  xüsusi  çəkinin  azalmasmı  göstərən  deyişmə  bııtiin 
milli  iqtisadiyyat  üçün  neqativ  tdi.  Bu zaman  ən  əhəmiyyətli  də- 
yişiklər  aqrosənaye  kompleksi  sahələrində  (ASK),  həmçinin  ma- 
şınqayırma və  metalemalı  kompleksində  informasiya iqtisadiyya- 
tının qurulması  üçün  daha  əhəmiyyətlidir.  Sonuncuda  müasir  be- 
şınci  quruluşunda  payı  12%  təşkil  edilmişdi,  onun  xüsusi  çokisi 
müvafıq olaraq 7%  və 5% artmışdır.
“Elm  və  sosial  kompleks sahəsində  durğunluq  olmasa da can- 
sıxıcı  olan  dəyişiklər  baş  vermişdir.  Burada  beşinci  qurulıış  üçün 
simvolik  ölçü  1%  təşkil  etmişdir,  məhsulun  çox  hissəsi  -47%  - 
üçüncü  quruluş  bazasmda  yaradıhrdt.  Birinci  və  ikincinin  xüsusi 
çəkisi  8%  artmışdır.  Digər  məlumatlara  görə  relikt quruluş  baza- 
sında  istehsalatların  payı  1998-ci  ilin  sonuna  Azərbaycaıı  iqtisa- 
diyyatı üzrə orta şəkildə  təxminən  10% təşkil  etmişdir.
Yalnız  iki  sahədə  “Nəqliyyat və  rabitə”  və  “Bazar ınfrastruk- 
turu  və  ıdarəetmə”  texnolji  quruluşun  neqativ  dəyişikləri  azacıq 
azalnnşdır,  bundan  fərqli  olaraq  digər  sahələrdə  beşincı  qurulu- 
şun  xüsusi  çəkisi  azalmamış,  2% artmışdır.
Texnoloji  strukturun  deqradasiyası  ilə  bağlı  müvafıq  olaraq 
ınilli  iqtisadiyyatda məşğul olanlann strukturu dəyışmişdir.  Bütün 
90-cı  illər  boyunca Azərbaycanda  nəinki  işsızlərin  sayı  həm  bö- 
yümüşdür,  onun  keyfıyyət  tərkibi  artırdı,  ixtisaslı  vo  yüksok  ixti-

---