Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

VIII  FƏSIL.  İQTİSADİ İNKİŞAFIN  İNFORMASİYA 
NÖVÜ
8.1. 
İqtisadi inkişafm  informasiya növünün illän şəribrı
8.2. 
İqtisadi inkişafın infonnasiya tipinin əlamətləri
8.3. 
Bərpa  olunmayan  təbii  ehtiyatlann  istehlakımn 
azalması
8.1. İqtisadi inkişafm informasiya növünün  ilkin
şərtləri
İqtisadi  nəzəriyyədə  və  beynəlxalq  statıstikada  ölkənin  təsər- 
rüfat  inkişafımn  “iqtisadi  inkişaf’  tennini  ilə  təyin  edirlər,  onun 
miqdar qiymətləndirilməsi  il  ərzində ÜDM nisbi artuııı göstorici- 
sində  əks  olunur.  Aqrar və  sənaye  iqtisadiyyatmın  dinamikasının 
təhlilinə  bu cür yanaşma tamamilə  düzgündür,  çünki  istehsal  olu- 
nan  maddi  nemətlərin  həcminin  fıziki  artımı,  hətta  bu  güno  kimi 
bir çox  ölkələr üçün hoyatı  lazım  şərtlərdən biridir.  Bir çox  ölkə- 
lərin  sonaye mərholəsindən potensıal  mərhələyə keçməsi  ila  ola- 
qodar sosial-ıqtisadi  inkişafm əsasən yeni  tipi-qeyri  maddi tip (vo 
ya  əvvəl  olduğundan  daha  az  maddi)  fomıalaşmağa  başlamışdır, 
onun  templəri  demoqrafık inkişaf templərini  qabaqlayır,  müvafıq 
olaraq  iqtisadi  inkişaf haqqmda  təəssüratlar  əhomiyyətli  dərəco- 
də,  transformasiyaya uğrayır.
Triada  ölkələrinin  (ABŞ,  Qərbi  Avropa  ölkələri,  Yaponiya) 
milli  təsərrüfatları  artıq  XX  əsrın  əvvəlinə  cəmiyyolin  biitün 
üzvlərinin  baza  tələbatınm  praktiki  tam  təmın  olunmasını  təmin 
etməyə  imkan  verən  səviyyəyə  çatmışlar.  Maddi  nemətlərin  ts- 
tehsal  həcmlərinin  gələcək  artımı  bu  ölkələr  üçün  ən  azı  iki  sə- 
bəbdən  məqsədyönlü  olmamtşdır.  Birincısi,  artıq  onlarla  tomin 
olunmasına görə.  İkincisi,  Triada ölkolori  birinci  olaraq tybii  ehtı-

---

yatların  qlobal məhdudiyyət problemini  sezmişlər.  Sosial-iqtısadı 
tərəqqi  ÜDM-m  miqdar  artımmm  templərı  ilə  deyıl,  həyat  key- 
fjyyətinin  göstərıcilərı  ilə  təyin  olunmağa  başlamışdtr.  Sosial-iq- 
tisadi  inkişafm  keyfıyyətcə  yeni  tipi  formalaşmağa  başlamışdtr, 
elmi  ədəbiyyatda informasiya tipi  adı  almışdır.
Beləliklə  bəşərıyyət  ona  məxsus  iqtısadi  inkişaf  tipi  ilə 
postsənaye və ya informasiya tipinə keçməyə başlaması  haqqmda 
artıq  XX  əsrin  ortalarmda  K.Klarkm,  F.Mahlupun,  D.Bellin, 
İ.Masudanın  və  s.  işlərində  başa  düşülmüşdür.  Praktiki  olaraq  bu 
cür  keçidin başlanması  60-cı  illərin  ortalarına  və  70-ci  ilin  ılk ya- 
rısma  aid olur,  bu zaman  sənaye cəhətdən inkişaf etmiş  ölkələrdə 
iqtisadiyyatda miqyaslı  struktur dəyişikləri baş vermişdir.  Iqtisadi 
inkişafm  informasiya  tipinə  keçid triada ölkələrinin miliı  təsərrü- 
fatlarında  miqyasiı  struktur  dəyişikiərlə  təyin  olunmuşdur.  SİÖ 
-də  struktur  dəyişiklərə  xas  olan  əsas  amil  onlarm  daxili  iqtisadi 
inkişafıdır,  bunun nəticəsində kapital və  işçi  qüvvəsi  ağır sonaye- 
nin  daha  az  istehsalat  gücünə  malik  olan  sahələrində  emal  səna- 
yesinin yüksək texnologiyalı və  ixtisaslaşdınlmış xidmotlər sahə- 
sinə  keçməyə  başlamışdır.  Bunun nəticəsində  inkişaf etmiş  ölkə- 
lərin  ÜDM  strukturu  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişmişdir,  burada 
xidmət sahəsinin payı ən yüksək olmuşdur.  Yüksək texnologiyalı 
komplekslərə sərmayələrlə  ıqtisadi  inkişaf arasmda doqiq birbaşa 
əlaqə  yaranmışdır.
İqtisadçılarm  hesablamalanna  gÖrə,  inkişaf  etmış  ölkolardə 
müasir  iqtisadı  inkişafın  90%  yenı  biliklər,  texnologiyalar,  müm- 
kün yeniliklər sahəsində əldə oiunur.
İqtisadi  inkişafın  əsasmda  iki  məntiqi  cəhətdən  bağh  proses 
durur.  Birincisi,  ölkədə quruimuş texnoloji quruluşlarm  bazasmda 
istehsal  miqyaslarınm  artımı  və  effektivliyinin  yüksəldilməsi. 
İkincisi,  yeni  mallarm  istehsalmın  yaranması  və  texnoloji  quru- 
luşlarm  dəyişməsi  nəticəsində  köhnə  istehsallanıı  effektivliyinın 
artımı.  Onlar eyni  zamanda baş  verə  bilər,  lakin  bir qayda  olaraq 
ikinci  proses  birıncisinin  ınıkanı  qurtardıqda  başlamr.  SİÖ-də  in- 
dustrial  iqtisadıyyat  çərçivəsində  inkişaf imkanlarmm  qurtannası 
artıq  70-ci  illərin  əw əlin d ə  sezilməyə  başlamışdır.  l əxminən

---

son  iki  onillıkdə  Triadanın  bütün  ölkolori  iqtisadi  inkişafın  məz- 
mununun  dəyişməsınə  aparan  istehsalın beşinci  texnoloji  üsuluna 
kütləvi  keçid yaşayır.
İqtisadi  inkişafın informasiya  növü göstərir ki,  inkişafın  əvvəl- 
ki  tiplərindən  fərqli  olaraq  inkişaf əsasında bütün  fəaliyyət  sahə- 
lərində  müxtəlif  informasiyanın  artmış  tələbatı  hesabına  hoyata 
keçirilir,  az  sayda bu  maddi  cisimin  və  enerjinin  islifadosi  hesabı- 
na başa gəlir.
İqtisadçı  alimlər  artıq  60-cı  ildə  yazırdı  kı,  “inkişaf prosesini 
müəyyən  aspektdə  informasiyanm  ötürülməsi  prosesi  ilə  m odef 
ləşdirmək  olar”,  inkişaf  və  ya  tərəqqi  templəri  “informasiyanın 
yayılması  sürətinə,  yəni  onun  sayımn  müəyyən  vaxtda  artmasına 
anolojidir” .  Başqa  sözlə  demək  olar  ki,  müasır  şəraitdə  ınkişafın 
xarakterinin  göstəricisi  sistemin  informasiya  məzmunun  doyiş- 
məsidir.  İstənilən  məlumatı  qəbul  edən  sistem,  o  cümlodən  iqti- 
sadi  sistem  öz  buraxma  ımkanına  malikdir.  Bu  təşkilatlanmış,  ni- 
zamlanmış  sistemdir,  onun  buraxılma imkam  nə qədor yüksakdir- 
sə,  bu cür  sistemin  inkişaf templəri  o  qədər yüksəkdir.
Bizim  ölkəmiz  üçün  iqtisadi  inkişafın  informasiya  tipi  Triada 
dövlətləri  üçün  aktual  olduğu  qədər  aktual  deyil,  çünki  biz  in- 
dustrial  istehsalda  qurulmuş  inkişaf imkanlannı  bitırməmişik  vo 
baza toləbatının  lazımi səviyyədə  təmin olunmasına nail  olmamı- 
şıq.  Bizim  üçün iqtisadi  inkişaf özü,  maddı  ınkışaf aktualdır.
Yada  salaq  ki,  müharibə  illərindən  sonra Azərbaycamn  ıqtisa- 
di  inkişafımn osas  mənbələri  keyfıyyətcə  deyil,  ancaq  komiyyət- 
cə  amillər idi:  torpaqlarııı  və faydalı  qazıntıların  yeni yataqlarınm 
istifadə  edilməsi,  kütləvi  iri  tikintilər,  əlavə  iş  qüw əsi.  Beləki 
70-80-cı  illərdə  Azərbaycanda milli  gəlirinin artımı  cəmi 20-30% 
səmərəli  amillər  hesabına  təmin  olunurdu,  bu  zaman  inkişaf ct- 
miş  ölkələrdə  iqtisadiyyat  50%  artıq  olmuşdur.  İqtisadiyyat  yük- 
sək  materialhğı  və  kiçik  enerji  verilməsi  ılə  fərqlənir. 
1940-1960-ci illərdə ÜDM-in 2,16 dəfə  artması  noticosində  encr- 
ji  tələbatı  3  dəfə  artmışdır (bax  cədvəl  11),  son bcşillikdə  inkişa- 
fın artımı praktiki olaraq yox  idi.

---