poniyada isə onların tam olmaması şəraitində təmin olunur. Fay-
dalı qazıntıların olmaması onlann idxalı ilə tomin olunur. Bunun-
la bərabər Afrikanm və Cənubi Amerikanm bir çox ölkələri fay-
dalı qazmtıların əhəmiyyətli ehtiyyatlarına baxmayaraq, iqtisadi
cəhətdən geridə qalır. İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatı geridə
qalmış dövlətlərin ucuz xammalımn istifadəsində qurulub. Fay-
dalı qazıntılara nəzarət üzrə mübarizə onlann siyasotinin əsas is-
tiqamətləridır.
İnkişaf etmiş ölkələrin təbii ehtiyyatlannm əsas növləri torpaq
və meşələrdir.
Azərbaycan torpaq və meşələrlə bərabər faydalı qazıntıiarın
böyiik ehtiyyatlanna malikdir. Bununla bərabər azərbaycanın
faydalı qazmtılannın müəyyən hissəsi əlverişsiz iqlim şəraiti olan
regionlarda yerləşır, onlann təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi
böyük sərmayələr tələb edir.
Azərbaycan öz ərazi zənginliyinə görə həmçinin diinyada özü-
nəməxsus meşə ehtiyyatlarma, dəniz məhsuüanna, içməli su və
iqtisadi tomiz ərazilər ehtıyyatına malikdir.
Bu mülahizələrin əsasları var və həll edici deyil. Azorbaycan
məhsulunun bir çox növləri bu halda təmamilə rəqabətqabıliyyət-
lidır. Ərazinin Öİçüləri vahid iqtisadi məkanın təmin olunması
üçün müəyyən tələbləri şərtləndirir. Məhsulun nəql edilməsi im-
kanlan və nəqliyyat xərcləri iqtisadiyyatın strukturuna daxil edil-
məlidir. Bu çox ciddi problemdir. Belə vəziyyətdə Avropa hisso-
sindən kənar olan bölgələr daha yaxın iqtisadi çoğrafı bölgəlerə -
Yaponiya və Çinə yaxmlaşır.
17.4. Milli sərvətin geniş konsepsiyası
İnfonnasiya-sənaye cəmiyyətinin formalaşamsına istiqamətlən-
miş iqtisadiyyatın inkışafının yeni konsepsiyası insan kapitahnın
iqtisadi inkişafm əsas mənbəyi kimi başa düşülməsinə əsaslamr.
İn sa n k a p ita lı
insan ehtiyyatlarınm ölçüsünü və keyfiyyətini,
onların əqli və yaradıcılıq bacarıqlanm, təhsii səviyyəsini, doyər-
lər sistemini, əhalinin sağlamlığını milli sərvətm asas elemeııti
kimi baxılır. Yeni elmi-texniki ideyaları və insanların onların re-
allaşmasına imkanları müasir texnoloji inqilabın əsas ehtiyyatıdır.
Bu baxımdan milli sərvət yenidən hasil olunan kapitalın, təbii ka-
pitalın və insan kapitalının birliyi kimi dəyərləndirilir.
Hasil olunan kapital kimi təbii ehtiyyatlar olmadan ənənovi
konsepsiyada milli sərvətin obyektlərinin birliyi kımi başa düşülür.
Təbii kapitala hasil olunan və hasil olunmayan təbıi ehtiyyat-
lar başa düşülür: torpaq, faydalı qazıntılar və s.
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi potensialın yüksək səvıyyəsi tə-
bii ehtiyyatiarla aşağı səviyyədə təmin olunmasma rəğməıı iıısan
kapitalının inkişafı səviyyəsi ilə şərtlənib. Bu hal ınkışafın əsas is-
tiqamətini və onun effektivliyinə qiymətləndirməyə kriterial ya-
naşmalan təyin edir. Bununla əlaqədar iqtisadi və sosıal siyasətdo
prioritetlər dəyişir. Qısa müddətli perspektivdə sosial məqsədlər
və effektivlik, istehlak və yığılma müəyyən ziddiyyətdə olduqda,
onda uzunmüddətli strateqiya mövqeyindən sosıai inkişafa xərclər
insan kapitalına yüksək effektivli qoyulmalar kimi baxılır. Bu isti-
qamətlər üzrə optimal uyğunluqların təyini hər bir inkışaf mərhə-
ləsındə sosial-iqtisadi inkişafın idarə cdilməsinin mürəkkəb və pri-
oritet probelmlərindən biridir. Ümumiyyətlə şirkətlərin maraqları
ilə cəmiyyətin maraqlan arasında müəyyən ziddiyyət var. Müəssı-
sə insan kapitalının inkişafında yainız həmin şirkəto gəlir gətirdiyi
həddə maraqlıdır, bununla bağlı olaraq onunia əlaqəli təhsil müos-
sısələrini, elmi-tədqiqat işləmələrini və s. maliyyələşdirir. Bunun-
Ia bərabər geniş planda təhsilə, səhiyyəyə, yaşayış şəraitinə
xərcləri dövlət idarəetmə orqanlan çəkir.
Müasir mərhələdə insan əqlinin naliyyətləri, istehsalm inte-
lektuallaşdınlması ınsan cəmiyyətinin inkişafına sobəb olmuşdur,
buda siyası, iqtisadi, sosial və mədəni həyatda insanın ımkanla-
rınm reallaşması üçün gözəl şərait yaratmışdır. Yeni tcxnologiya-
ların əsasında malların artan sayı daha az işçi sayı ilə həyata keçi-
rilməyə başladı. Bıınun əsasında inkişaf etmiş ölkolərdə qidada,
paltarda, yaşayış yenndə, tıbbi xidmətdə və s. təmin olunrna
problemi praktiki olaraq silinmişdir. Həyat keyfıyyətinin artması
vo azad vaxtın çoxalması daha dərin təhsil və özünü inkişafa im~
kan yaratmışdır və müvafıq olaraq intellektual potensialın inkışa-
fını şərtləndirmişdir. İntellektual potensiahn inkişafı öz növbəsin-
də texnologiyanın inkişafını və əməyin səmərəliyınin ınkişafını
sürətləndirmişdir. Beləliklə ənıəyın ıstehsalımn inkişafının qarşı-
lıqlı əlaqəsi və tələblərin artması inkişaf prosesində vaxtın qəna-
ətınə səbəb olmuşdur. Hal-hazırda inkişaf etmiş Ölkələrin 50%
çox iqtisadi aktiv vətəndaşları, ABŞ-da isə üçdə ikidon çox əqli
əməklə məşğuldur.
İqtisadiyyatm və cəmiyyətin insan kapitalının artmasına, cf-
fektiv texnoloji, iqtisadi, sosial, sosiomədəni və digər qurulmala-
ra bacarığı inkişafm əsas meyarı olur. Yığılmanın xarakteri və
strukturu dəyişir, insan kapitahmn çəkisi artır. Cəmiyyətin iqtisa-
di potensiah yeni traktovkada milli sərvətin ölçüsü və strukturu
iiə xarakterizə edilir. Dünya alimlərinin və mütəxəssisələrinin
eksperimental hesablamalarına görə Dünya bankının ilkin moiu-
matianmnm əsasmda milli sərvətin və onun hər bir insana tərkib
hissələrinin həcmi və milli sərvətin strukturu bir qrup öikəlordo
aşağıdakı kimi xarakterizə edilir. (cədvəl 5.4. və 5.5)
Cədvəl 5.4.
Ə h a li saym a hesabda m illi s ə rv ə t
Olkələr
! Milli sər-
Bir nəfərə hcsabda milli sorvətin
1
vətin
həcmi (min dollar)
r -
H
ümumi
L
1
Cəmi
! İnsan
Təbii
i Hasıl I
[
j həcmı
(trln.dol-
lar)
| potensi-
ehtiy- | olunan
alı
yatlar | ehtiy-
1
i yatlar
ı
....
Dünyəvi yekun
550
90
1
60
15
15
“Yeddilik” ölkələri
275
360
280
10
70
OPEK ölkoləri
!i
95
195
90
70
30
MDB ölkələri
80
275
140
105
30
0 cümlodon Rusiya
60
400
200
100
40
^ Dıgər ölkolor
100
30
20
5
5
jUYcddilik” ölkələri !I
Rusiyaya nisbətdə-
də (%)
|
458
|
90
İ
140
10
175
Dostları ilə paylaş: |