Cədval 5.5.
X X I ə s rin ə v v ə lin ə d ö v lə tlə rin m illi s ə rv ə tin in s tru k tu r u
Ölkolor
Mı lısərvotın struktunı
Insan potcnsiah Ənonəvi chtiy-
yatlar
Hasil olunan
chtıyyatlar
j Dünyəvi yekun
67
16
“Yeddilik” ölkələri
68
4
18
s
OPEK ölkolori
47
37
16
1
MDB ölkələri
40
38
12
O cümlədən
50
40
10
Digor ölkələr
65
15
20
“Yeddilik’" ölkələri Rusiyanı insan kapitalının öİçüsüno görə I,;
dəfə qabaqalyır. Bununla bərabər yığılmış hasil olunan ehtiyyatlar
“yeddilik” ölkələrində hər adama hesablandıqda Rusiyadakından
1,75 dəfə çoxdur. İnkişaf etmiş ölkələr Öz sənaye üstünlüyünü artı-
rır, onu yeni reallıqlar altında əhəmiyyətli dərəcədo dəyişdirir. Bu
insan kapitalmın inkişafınm bazası və şərtidir. İnsan kapitalı və ha-
sil olunan kapital bir-birınə qarşılıqlı təsir edir və tamamlayır. Icti-
mai inkişafm tərəqqisi bu qarşıhqlı əlaqənin sintezidir.
İnkişafda geri qalmış ölkələr daim onlarm buraxılış həcmini
artırmalıdır, maddi xıdmətlərin istehlak səviyyəsini təmm edə-
rək, yeni texnoloji quruluşun qurumunun fomıalaşmasmı yaradır,
Sənayeləşdinnək məsələsi gündəlikdən çıxarılmır. Kənd təsərrü-
fatı Ölkənin iqtisadi həyatınm osasıdırsa, onda becərilən torpaq
sahələri həyat səviyyəsini müəyyən edir. Belə ölkələr bir qayda
olaraq inkişaf etmiş ölkələrə aiddir. Beləliklə dünya iqtisadiyya-
tmda mütəmadi olaraq yeni sərmayə siyasətı aparılır.
Azərbaycanda islahat illəri ərzində milli sərvətin vacib cle-
mentləri ilə vəziyyət pisləşmişdir. Əlverişsiz vəziyyotin qorun-
ması iqtisadiyyatı istehsalın kiçik effektivliyinə gətirib çıxardır.
Azərbaycanda insan kııpitalı. Ölkənin insan kapitalınm ölçüsü
iki əsas amildən asılıdır: demoqrafık vəziyyətdən - ohalinin ümumi
sayından, onun strukturundan, həyatın davamhlığı, doğum, ölüm
və insan kapitahnm keyfıyyətli xarakteristıkalarından asılıdır.
İnsan kapitalının keyfıyyəti. Əhalinın əhəmiyyetli dərəcodə
azalması şəraitində insan kapitalmın artmasının əsas istiqamoti
onun keyfıyyətinin artırılmasıdır. İnsan kapitalının keyfiyyət xa-
rakteristikalannın dinamikası ilk növbədə həyat soviyyəsmdən, bi-
liklərin, təhsilin, peşəkar hazırlığın inkişafından və istiüıdəsindən
və s. asılıdır. Iqtisadiyyatın və cəmiyyətin insan kapitahnm effektiv
texnoloji, iqtisadi, sosial, sosiomədəni və digər yenidən qurulma-
larla inkişafma imkanı bu planda sosial siyasət sosial kömok kimi
baxılmır, ıqtisadi strateqiyanın tərkib hissəsi kimi baxıhr.
Problemin əhəmiyyetinə və onun formai tanmmasına baxma-
yaraq, insan kapitalı ilə islahatlar islahatlar dövründə xcyli pisloş-
mişdir. 1990-cı ildən 2000-ci ilə kimi insan potensiahnm inkişaf
indeksi (İPİİ) təxminən 6% azalmışdır, İtirilmiş mövqelorin bər-
pası üçün uzun müddət lazım olacaqdır. İslatalar illərındə Azor-
baycan təxminən əsrin dörddə biri qədər geri sahnmışdır. Hesab-
lamalar göstərir kı, 2030-cü ilə Azərbaycan üçün İPİİ İtaliya,
Lüksenburq, Avstriya, Danimarka kimi ölkələr üçün 1997-ci ildə
mövcüd olan səviyyəyə çatacaq. Lakm bu vaxta qədor inkişaf et-
miş ölkələr çox uzağa gedəcək.
İnsanın istehsal amili kimi daha yüksək peşəkarlı əməyə iınka-
nı işgüzar qüw ənin alqı-satqısı zamanı qiymətləndirilir. Lakin in~
san kapitalımn kateqoriyası kapitalın tərkib hissəsi kimi baxmaq-
la məhdudlaşmır. İnsan kapıtahn əşyayi elementiərindon fərqli
olaraq əmək aktivliyinin unikal xüsusiyyətlərinə malikdir. İnkişa-
fın məqsədi insandır, insan cəmiyyətinin tərəqqisidir, iqtisadiy-
yat isə məqsədin nail olunma vəsaitidir. Hal-hazırda Azərbaycan-
da insan kapitalı tələb olunmayan istiqamətlərə ayrıhr, praktıki
reallaşma halında isə bir-başa olaraq nə həyat səvıyyəsinin artı-
mına, nə də insanın sosial statusunun artmasma səbəb olmur. Bu
peşəkar mütəxəssilənn axınma gətırib çıxardır.
Yeni iqtisadiyyatın formalaşması mövqeyindən iroli gələrək
Azərbavcanda əməyin aşağı ödəmə səvıyyəsi yeni texnologiyala-
rın tətbiqi saxlayan amillərdəndir, çünki yeni texnıkanın totbiqıni
və əl əməyinin maşın əməyi ilə əvəzlənməsinə istiqamətlənınə-
yib. Insan kapıtahnın azərbaycanda inkişafınm strateji istiqamot-
lori bütün dünyada olduğu kımi əmək Ödənməsinin sovıyyosinitı
artamsı, təhsilin inkişafı çıxış edır. İnsan kapitalınm vəziyyəti bir-
başa olaraq sosial mühıtın mühüm sahələri mənzil-komunal tə-
sərrüfatı, təhsil vo səhiyyə ılə bağlıdır.Son illər burada pozitiv
dəyişiklər qeyd olunmuşdur. Lakin onların miqyası hələ çox ki-
çikdir. Vəziyyətdən çıxış kimi istehsal strukturunun dəyışməsi və
ÜDM yığılması, insan kapitalınnı inkişafma oriyentasiya, əsas ka-
pitalın keyfıyyətli dəyişikliyi, istehsal olunan malların və xidınət-
lərin tərkibi, aktiv innovasion siyasət.
17.5. İdarə etmə potensialı
İqtisadi potensiahn vacib elementi idarəetmənin təşkilidir -
məqsədi təyin etmək üsulları və bacarığı, qərar qəbul etəmk,
proqramlar formalaşdırmaq, funksıyaları paylaşdırmaq və təşki-
latlarm və insanlann fəaliyyətini koordinasiya etmok, idarəctmə
mexanizmlərini formalaşdırmaq, təşkilatların strukturlarını səmə-
rələşdirm ək və onlann fəaliyyətinin effektivliyini təmin etmək.
İdarəetmənin təsir sisteminin qoyulması həm ayrıca müəssisəlo-
rin və ya onların qruplarınm münasıbətində, həmçinin iimumiy-
yətlə iqtisadiyyata münasibətdo lazımdır. İdarəetmənin yenidən
qurulmasının əsası informasiya ilə bilavasitə mübadilo vo infor-
masiya texnologiyalarının istifadəsi ılə qərarların qəbulunu təmin
edən komputerləşdirmə və telekommunİkasiya oimuşdur. İdarə
etmə qərarlarının əsas istiqaməti bazarİara sahib olmaqdır. Diq-
qət mərkəzində - bazarların həcminin qiymətləndirİlməsi, rəqa-
bətqabiliyyətlinin təhiili, mallann reallaşmasmın təşkilı, satışla-
nn stimuilaşdırıiması və s.
İnkişaf etmiş Ölkələrin müasir iqtisadiyyatı üçün idarəetmənin
ierarxiya strukturiarına xas üsuilardan demokratikləşdirmo prosc-
sini bazar prinsipləri əsasında əks etdirən üsuliara keçid etmişdir.
No vaxtsa ierarxıya burokratik sistemlori irəliyə addım idi, on-
lar standartlaşdırma hesabına idarə etmə işçilərini əsaslandırıima-
mış valyutor üsullardan azad etməyə imkan verirdi.
İndi vəziyyot dəyişir. İstehlakçıların konkret sorğularının uço-
Dostları ilə paylaş: |