Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ baki müHƏNDİSLİk universiteti

3.2. Məlumatların toplanması və analiz edilməsi.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir:

1.Ölkənin çaylarının, göllərinin və su anbarlarının fon tərkibinin və çirklənməsinin monitorinqi məqsədilə müntəzəm (sistemli) müşahidələr təşkil edilir.
2. Su obyektlərində kimyəvi birləşmələrin və çirkləndiricilərin balansı hesablanır, o cümlədən qonşu ölkələrdən transsərhəd çaylar vasitəsilə belə maddələrin respublikamızın ərazisinə daxil olmasının monitorinqi aparılır.
3. Ölkənin çay, göl və su yollarında çirklənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması aparılır.
Səth su obyektlərində çirklənmə səviyyəsini qiymətləndirmək və proqnozlaşdırmaq üçün su obyektlərinin müxtəlif hissələrində daimi müşahidə məntəqələri yaradılır, o cümlədən:

• 
  Antropogen təsiri olmayan toxunulmaz ərazilər (fon tərkibini müəyyən etmək üçün).
  
• 
  Şəhərlərdən və böyük yaşayış məntəqələrindən olan məişət tullantı sularının su obyektinə axıdıldığı bölmələr.
  
• 
  İri sənaye müəssisələrinin tullantı sularının su obyektinə axıdıldığı bölmələr.
  
• 
  Suvarılan əkinçilik sahələrindən drenaj suyu qəbul edən ərazilər.
  
• 
  Balıqçılıq üçün vacib olan ərazilər.
  
• 
  Qonşu ölkələrdən ölkəyə daxil olan transsərhəd çayların hissələri.
  
• 
  Kurort, sağlamlıq, istirahət və idman fəaliyyətləri üçün istifadə edilən ərazilər.
  
• 
  Böyük çayların ağızları.
  

Səth su obyektlərinin çirklənmə vəziyyəti haqqında lazımi və dəqiq məlumat toplamaq üçün monitorinq stansiyaları dörd kateqoriyaya bölünür. Bu stansiyaların təşkili aşağıdakı kimidir:

• 
  I kateqoriya stansiyalar: Orta və böyük su obyektlərinin iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli hissələrində, 1 milyondan çox əhalisi olan iri sənaye şəhərlərinin yaxınlığında, yüksək qiymətli su orqanizmlərinin kürü tökmə və qışlama yerlərində, təkrarlanan fövqəladə çirklənmə hadisələrinin baş verdiyi ərazilərdə və yüksək çirklənmə ilə əlaqəli yerlərdə yerləşir. həddindən artıq tullantı sularının axıdılması. Xüsusi hallarda kiçik su obyektlərində I kateqoriyalı stansiyalar yaradıla bilər. Bu stansiyalarda:
  
• 
  Su mühitinin hidroloji və hidrokimyəvi göstəriciləri üzrə gündəlik müşahidələr aparılır.
  
• 
  Ayın hər ongünlüyündə iki-üç xarakterik çirkləndirici müşahidə olunur.
  
• 
  Bütün mümkün çirkləndiricilər ayda bir dəfə müşahidə olunur.
  
• 
  Suyun fon tərkibinin və çirkləndiricilərin hərtərəfli müşahidələri hidroloji rejimin bütün mərhələlərində (adətən ildə yeddi dəfə) aparılır.
  
• 
  Hər ay fitoplankton, zooplankton, zoobentos, perifiton kimi hidrobioloji göstəricilərə nəzarət edilir. Bundan əlavə, makrofitlər, fitobentosun fotosintez intensivliyi və mikrobioloji göstəriciləri rüblük müşahidə edilir.
  

Su obyektlərinin yerləşdiyi yerlərə və xüsusiyyətlərinə görə monitorinq stansiyalarının müxtəlif kateqoriyaları var:
II kateqoriya yaşayış məntəqələri: Əhalisinin sayı 0,5 milyondan 1,0 milyon nəfərə qədər olan su hövzələrində, xüsusilə şəhərlərin bir hissəsində, çayların Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədindən keçdiyi ərazilərdə, su orqanizmlərinin kürü tökmə və qışlama yerlərində, bəndlərin yaxınlığında yerləşir. çay balıqçılığı üçün vacibdir. Onlar həmçinin kollektor-drenaj və sənaye tullantı sularının axıdıldığı ərazilərdə, suyun orta çirklənmə səviyyəsi olan rayonlarda və çayların mənsəblərində qurulur. Bu stansiyalarda:

• 
  Vizual müşahidələr gündəlik aparılır.
  
• 
  Su mühitinin hidroloji və hidrokimyəvi göstəriciləri üzrə müşahidələr hər ayın ongünlüyündə aparılır.
  
• 
  Bütün mümkün çirkləndiricilər üzrə müşahidələr ayda bir dəfə aparılır.
  
• 
  Suyun və çirkləndiricilərin fon tərkibinə dair tam miqyaslı müşahidələr hidroloji rejimin bütün fazalarında (adətən ildə yeddi dəfə) aparılır.
  
• 
  Hər ay fitoplankton, zooplankton, zoobentos, perifiton kimi hidrobioloji göstəricilərə nəzarət edilir. Bundan əlavə, makrofitlər, fitobentosun fotosintez intensivliyi və mikrobioloji göstəriciləri rüblük müşahidə edilir.
  

III kateqoriya yaşayış məntəqələri: Buraya əhalisi 0,5 milyon nəfərdən az olan orta və kiçik yaşayış məntəqələri, habelə əhalinin kütləvi istirahəti ilə məşğul olan ərazilər daxildir. Onlar müxtəlif çirkab suların su obyektinə mütəşəkkil axıdılması nəticəsində çirklənmənin aşağı səviyyəsinin müşahidə olunduğu zonalarda, orta çayların qovuşduğu yerlərdə, iri çayların və qolların çirklənmiş qollarının mənsəblərində qurulur. Bu nöqtələrdə:

• 
  Suyun və bütün mümkün çirkləndiricilərin hidroloji və hidrokimyəvi göstəriciləri üzrə müşahidələr ayda bir dəfə aparılır.
  
• 
  Hidroloji rejimin bütün fazalarında (adətən ildə yeddi dəfə) fonda suyun tərkibinin və çirkləndiricilərin tam miqyaslı müşahidələri aparılır.
  
• 
  Vegetasiya dövründə hər ay fitoplankton, zooplankton, zoobentos, perifiton kimi hidrobioloji göstəricilər müşahidə olunur. Bundan əlavə, makrofitlər, fitobentosun fotosintez intensivliyi və mikrobioloji göstəriciləri rüblük müşahidə edilir.
  

IV kateqoriya stansiyalar: Bunlar su obyektlərinin və su axarlarının çirklənməmiş hissələrində, habelə təbii milli parkların və qoruqların ərazilərindəki su obyektlərində qurulur. Məqsəd stasionar hidroloji şəbəkədə su obyektlərinin təbii fon tərkibini öyrənməkdir. Bu stansiyalarda müşahidələr çayların və göllərin hidroloji rejiminin əsas fazalarında (adətən ildə yeddi dəfə) kimyəvi tərkibi ilə bağlı tam həcmdə aparılır.
Kateqoriyasından asılı olmayaraq, kimyəvi analiz üçün su nümunələri götürülərkən su obyektinin ümumi vəziyyəti, suyun sərfi (səviyyəsi), temperaturu, suyun axma sürəti üzrə gündəlik müşahidələr aparılır. Yeraltı su obyektlərinin monitorinqi onların kimyəvi elementlər və birləşmələr, üzvi maddələr və bakteriyalar (mikroorqanizmlər) ilə çirklənmə səviyyəsini qiymətləndirmək üçün öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və çirklənməyə qarşı tədbirlərin hazırlanmasına diqqət yetirir. Bu monitorinq regional və xüsusi şəbəkə əsasında aparılır.
Yeraltı su obyektlərinin çirklənməsinin monitorinqi üzrə regional şəbəkə dövlət dəstəyi rejim şəbəkəsinin müşahidə məntəqələrinə inteqrasiya olunub. O, quyular, bulaqlar, kəhrizlər, horizontal drenajlar və s. kimi mövcud monitorinq məntəqələrindən istifadə edir. Bunun üçün xüsusi olaraq ayrıca şəbəkə yaradılmayıb. Qrunt sularının çirklənməsinin monitorinqinə su təchizatı üçün istifadə edilən yeraltı su qəbuledicilərinin yaxınlığı, yaşayış sahələri, kənd təsərrüfatı obyektləri, qrunt sularını çirkləndirən obyektlərin təsirinə məruz qalan ərazilər, yeraltı suların əmələ gəlməsinə səbəb olan çirklənmiş yerüstü su mənbələrinin təsirinə məruz qalan zonalar və qrunt sularının təsirinə məruz qalan zonalar daxildir. səth sularını qidalandıran çirklənmiş qrunt suları. Xüsusi şəbəkənin yaradılmasında hidrogeoloji, geoloji və geomorfoloji şərait, yerüstü və yeraltı suların axınının istiqaməti, plan və kəsikdə obyekt sərhədləri, çirkləndiricilərin növü, miqrasiya xüsusiyyətləri və s. kimi müxtəlif amillər nəzərə alınır. Su nümunələri regional və xüsusi şəbəkə stansiyalarından toplanır və onlar qrunt sularının çirklənməsinin monitorinqinin vacib hissəsi olan laboratoriyalarda xüsusi kimyəvi, bioloji və radioaktiv analizlərdən keçirilir.
Regional şəbəkədə monitorinqin tezliyi ildə bir dəfədən az olmayaraq, xüsusi şəbəkə üçün isə ayrı-ayrılıqda müəyyən edilir. Yeraltı su obyektlərinin hidrokimyəvi göstəriciləri laboratoriya şəraitində müşahidə məntəqələrindən götürülmüş su nümunələrinin təhlili yolu ilə araşdırılır. Təhlillərin tezliyi nəzərdə tutulan məqsəddən və su horizontlarının hidrokimyəvi dinamikasından asılı olaraq ildə bir dəfədən az olmamalıdır.
Sərhəd su obyektlərində çirklənmənin monitorinqi Azərbaycan Respublikasının dövlətlərarası sərhədləri boyunca baş verən, sərhədi keçən və ya dövlət sərhədindən keçən zərərli maddələrin dağılması və ya axıdılması hallarının müşahidəsinə yönəlib. Onun məqsədi həm yerüstü, həm də yeraltı su obyektlərində, o cümlədən onların səthində, dibində və ətraf ərazilərdə suyun keyfiyyətinə təsirini qiymətləndirməkdir. Çaylarda transsərhəd çirklənmənin monitorinqi üzrə nəzarət sistemi II Kateqoriyaya aid edilən müşahidə məntəqələrində həyata keçirilir.
Su obyektlərində transsərhəd çirklənmə monitorinqinin təşkili aşağıdakıları əhatə edir:

• 
  Transsərhəd çayların Azərbaycan Respublikasının ərazisinə qonşu ölkələrdən daxil olan hissələrində daimi müşahidə məntəqələrinin yaradılması.
  
• 
  Qonşu dövlətlərin müvafiq məlumatları ilə su obyektlərinin çirklənməsinin müqayisəli təhlili və qiymətləndirilməsi nəticələrinin aparılması.
  
• 
  Qonşu ölkələrdən tranzitlə daşınan çirkləndiricilərin balansının hesablanması.
  
• 
  Aylıq, illik və çoxillik müşahidələrin nəticələrini hidrometeoroloji parametrlərlə əlaqələndirərək onlara əsaslanan çirklənmə səviyyələrini təxmin etmək və proqnozlaşdırmaq.