Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

2.4. Oğuz qrupu türk dillərində bayram mərasimi ilə bağlı leksemlər


“Bayram” ifadəsinə ilk dəfə XI əsrdə M.Kaşğarinin “Divani-lüğət-it türk” əsərində “bədhrəm” şəklində rast gəlinir. M.Kaşğarı bu sözün “bayram, xalq şənliyi” mənasını ifadə etdiyini göstərir. “Bir yer işıq və çiçəklə bəzəndiyi zaman “bədhrəm yer” deyilir ki, “könül açan yer” deməkdir. Oğuzlar bayram gününə “bəyrəm” deyirlər. Bu, sevinc və əyləncə günüdür. Oğuzlar “dh” hərfini “ y” hərfinə çeviriblər [47 s.,469]. G.Clauson “badram” sözünün “şadlıq//şənlik”, “ziyafət” mənasını ifadə etdiyini göstərir və İran mənşəli “badram”- “heyrətamiz yer” sözü ilə əlaqəsinin olduğunu qeyd edir [279, s.308]. S. Nişanyan bu sözün orta fars dilindən (Pəhləvi) keçdiyini, XI əsrdə əksər türk dillərində “badram”, oğuz türklərində isə “bayram” şəklində işləndiyini söyləyir. O, soğd dilində “patram” sözünün “nəşə/sevinc”, “huzur/rahatlıq” mənalarını ifadə etdiyini qeyd edir. İran dilində “pati”-geri, təkrar;“rama”-rahatlıq, sülh, sevinc mənalarını ifadə edir və Sanskrit dilindəki “rama” sözü ilə eyniköklü hesab olunur [202, s.83]. İbn Mühənna türk dillərinin qrammatikasında y-d və ya əksinə d-y əvəzlənməsini fonetik hadisə olduğunu, bu səbəbdən də “bayram” və “badram” sözlərinin eyni dərəcədə işləndiyini qeyd etmişdir [45, s.18]. Tietza türk xalqlarının klassik poeziyasında “bayram” sözünün “gününü gün etmək”,“çox gözəl bir gün keçirmək”,“yaşamaq”, “çox sevindirmək” mənalarının işləndiyini vurğulayır: “Umh karı koca midemiz bayram etmişdi”, “Bana bayram eder ay yüzlü dildar” [283, s.297] və s. A. Samoyloviç Altay dilində lüğətlərə daxil olmayan “pay” sözünün Teleutca “payman”- ehtiyat etmək, qorumaq; saqayca “pay”-işrət məclisi, düyün//toy, ehtişam; saqay və Koybalca “paylak”- bayram, eyşi-işrət etmək; şor dilində “payga”-düyün//toy, halay; özbəkcə “peygə”-yarış, qaçış; yakut dilində “maygı”-örf, adət, ayin; cağatayca “bayka”-qeyd etmə mənalarını ifadə etdiyini və eyni kökdən-“pay”-“xalq adəti”ndən yarandığını qeyd edir [197, s.303]. A.İnan A. Samoyloviçin “pay” sözünə verdiyi izahın doğru olduğunu və bu izahın nəticəsi kimi “bayram//payram//payla” ifadəsinin türk mənşəli olduğunu vurğulayır [157, s.124]. Bizim fikrimizcə, M.Kaşğarinin ““bir yer işıq və çiçəklə bəzəndiyi zaman “bədhrəm yer” deyilir” fikirləri daha ağlabatandır. Fikrimizcə, “bayram” sözü türk mənşəli olub “bedrem//bezrem” leksik vahidi “bəzəmək” feilindən yaranmışdır. Hər hansı bir yer işıq və çiçəklə bəzənərsə, bəzənmiş, aydınlıq bir yer olar. Orta dövr yazılı abidələrinin dilində bayram sözü ilə bərabər eyni mənanı ifadə edən ərəb mənşəli “eyd” leksemi də geniş işlənmə tezliyinə malik olmuşdur: “Qaşı ilə eyd idi bənün canını qurban” [55, s.102]. Tarixi mənbələr türk bayramlarının ikili xarakter daşıdığını göstərir: mövsümi, dini. Demək olar ki, yazın gəlişi, torpağın yenidən canlanması ilə bağlı bütün (həm qədim, həm də müasir) türk xalqlarında fərqli fonetik quruluşlu, amma semantik baxımdan eynilik daşıyan bayramlar, mərasimlər keçirilir: “Yilqayak”, “Çaqa”(Altay), “Habantuy” (başqırt), “Karqa butkası” (tatar), “Şaqaa” (Tuva), “Çıl pazı”-il başı (xakas), “Akatuy” (çuvaş), “Al bayram”, “Qırmızı gün” (Dağıstan türkləri) və s.
Qədim türklərin islamdan əvvəl keçirdikləri mərasim, ayin, inanıb yerinə yetirdikləri inanc və adətlərin bir qismi islamdan sonra da bəzi türk xalqlarında özünü qoruyub yaşada bildi. Əski türk dövlətlərində insanlar inandıqları varlıqlara öz sevgilərini onlara qarşı etdikləri fədakarlıqla, kəsdikləri qurbanlarla, onlar üçün etdikləri comərdliklərlə ifadə edirdilər.
Əskidən türklərin verdikləri qansız qurbanlardan biri də “saçı”dır. Bu söz “saçı-saçu-saçılğa” şəklində fonetik dəyişikliklərə uğrasa da, öz mənasını bugünkü günə qədər qoruyub saxlaya bilmişdir. “Saçı” qədim türklərin hər bir tayfasının öz əməyi ilə qazandığı ən qiymətli və mübarək saydığı nemətdir. İnsanlar da inandıqları, sitayiş etdikləri varlıqlara həmin zəhmətlə qazandıqları nemətləri verərək öz sevgilərini, qorxularını bildirirdilər. Qədim türklər “saçı” kimi ən çox şərabdan istifadə edirdilər. Belə ki yaxını ölən insanlar ölüni dəfn etdikdən sonra onun qəbrinin ətrafinda şərab içər, şərabın yarısını isə məzarın ətrafına səpərlər ki, yer iyələri (yer sahibləri) qəzəblənməsinlər. Qədim uyğurlar “tanrıların şərəfinə yerə şərab tökmə” adətini “tökük” adlandırırlar [193, s.249]. “Saçı” M.Kaşğarinin “Divani-lüğət-it türk” əsərində “Ol manga yarmaq saçturdu” (O, mənim üzərimə pul saçtı) formasında, Y.Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” əsərində “saç”-“saçmaq”,“dağıtmaq” mənalarında işlənib. Qazax türklərində “saçı” sözünü “şaşuv” termini əvəz edir: hanımdar kanışayımqa kelgen cerden, şaşuvga kurt ornına dilde şaştı (xanımlar Kanışayıma gəldikləri yerdən “saçı” olaraq “kurd” yerinə “dildə” saçdılar). “Şaşuv”- gəlini bəy evinə gətirdikdə, ən əziz adam evə gəldikdə və ya sevincli günlərdə yalnız qadınlar “qurd” şəkərləmə, gümüş “tengə” dən saçı saçarlar. Toya gələnlər saçılan “şaşuv”dan toplayaraq, uğur gətirəcəyinə inanaraq övladlarına apararlar [175, s.168]. Q.Ramstedt qədim türk dilində işlənən “saçu” lekseminin “saç” (dağıtmaq) morfemindən yarandığını və monqol dilində işlənən “saçu//çaçu” ifadələri ilə bir kökdən olduğunu qeyd edir. G.Clauson lüğətində “saç//saçı” leksik vahidi “dağıtmaq”, “sıçramaq” [279, s.794]; S.Nişanyan lüğətində qeyd etmişdir ki, VIII əsr türkcəsində intensiv şəkildə işlənən “saç” feili “saçmaq”, “yaymaq”, “dağıtmaq” mənalarını ifadə etmişdir. Monqol dilində işlənən “saçuğ” ifadəsi də “saç” kökündən yaranmış eyniköklü sözlərdir [202, s.736]. “DTS” də “dağıtmaq” anlamı daşıyan “saç” sözünün “saçuğ” morfemi ilə birlikdə “qurban paylamaq//dağıtmaq”, “tökük” morfemi ilə birlikdə işlənəndə “qurbanlıq” mənalarını ifadə etdiyi göstərilmişdir [237, s.479]. Fikrimizcə, “saçu” leksemi “saç”(maq) feilindən yaranıb məhz “dağıtmaq”, “paylamaq”, mənalarını ifadə edir. Çünki Azərbaycan türklərində hər hansı bir dilək üçün kəsilmiş qurbanlıq əti yeddi hissəyə bölüb yeddi qonşuya- yeddi qapıya paylayırlar.
“Yalama” da qansız qurban mərasimlərindən biridir. Qədim türklər Tanrıdan bir işlərinin həyata keçməsini istəyən zaman onlar üçün müqəddəs olan ağaca parçalar bağlayarlar. Əgər bağlanan parça öz-özündən açılıb yox olarsa, həmin diləyin yerinə yetəcəyinə inanarmışlar [158, s.98]. Bu adətə Anadolu türklərinin məişətində bu gün də rast gəlmək olur. Onlar “dilək ağacı” dedikləri ağaca parçalar bağlayıb Ulu Tanrıdan diləklərini diləyirlər. Burada ağaca bağlanan parçalar onu bağlayan adamın vücudunun bir parçasını simvolizə edir, yəni bunlar adi parça deyildir. Bağlanan parçaların rəngi ayrı-ayrı inanc obyektlərini göstərir. Bu mərasimə Tuva türklərinin etnoqrafiyasında kiçik fonetik fərqlə (“yalama//çalama”) rast gəlmək olur. “Çalama” Tuva dilində “ağaca bağlanan bez” anlamını ifadə edir [158, s.20]. Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində “yalama” leksemi “heyvana verilən daş duz”: “İnəhlərə yalama ver, yoxsa dalax olallar” (Gədəb, Gəncə, Qazax, Laçın vəs.); bəzilərində isə “xırda daş, kəsək” (Daşkəsən,Tovuz) mənalarını ifadə edir: “-Uşax yalameyi atdı, itin baldırı qırıldı” [5, s.265]. “DLT”də “yal” kök morfemi və bu kökdən yaranan bir sıra ifadələr işlənmişdir: “yal” - at yalı [49, s.159], “yal”- alovlanmaq [49, s.62], “yalığ”- at yalı, pipik, yəhər qaşı [49, s.20], “yalım”-dik, sıldırım [49, s.25], “yalın”-soyunmaq [49, s.78]. İ.Z.Eyuboğlu “yalama” sözünün “yal” morfemindən yarandığını , əksər türk dillərində intensiv şəkildə işləndiyini və bir sıra mənalar ifadə etdiyini qeyd edir: “diləmək”, “sığınmaq”, “kömək istəmək”; “soyunmaq”; “kimsəsiz qalmaq”, “ətrafından ayrı düşmək”, “böyük qaya” və s. [142, s.166]. Bizim fikrimizcə, “yalama” leksik vahidi “yalvarmaq” feilindən yaranmışdır. Qədim türk yazılı abidələrindən göründüyü kimi türklər hər hansı arzunun yerinə yetirilməsi üçün bez parçasından deyil, hər zaman tək olan Tanrıya yalvarıb ondan kömək istəyirmişlər. Bağlanan bez parçaları isə sadəcə insanların Tanrı ilə əlaqəsini, Tanrıya çatmanı simvolizə edirdi.
Qansız qurbanların ən vacibi ruhlara bağışlanaraq başıboş şəkildə buraxılan heyvanlardır. Bu cür qurbanlara qədim türklər “ıduk” deyirmişlər. Ongin abidələrində işlənən “ıd+uk” sözü “ıd” “göndərmək” feilindən yaranmışdır [96, s.38]. E.Şükürlü feildən isim düzəldən -ık⁴ şəkilçisinin qədim türkcədə geniş şəkildə işləndiyini qeyd edir [96, s.137]. Qədim türklər arasında “iduk/ızık/ıyık/iyik/itih” kimi fonetik dəyişikliklərə uğrayan bu sözün mənasını A.Cəfəroğlu “müqəddəs” [127, s.85] kimi, “DTS”də isə “buraxılmış”, “göndərilmiş” mənalarında işlənildiyini görürük [237, s.136]. “DLT”də bu söz “idhuk” formasında işlənib “qutlu və mübarək olan hər şey” mənasını ifadə edir. M. Kaşğari qeyd edir ki, həmin heyvana yük vurulmaz, sahibinin əhd elədiyi qurban üçün saxlanılır[47, s.135].
Müasir qaqauz türklərində həmin mənanı ifadə etmək üçün “Allahlıq” sözündən istifadə olunur. E.N.Kvlinkovanın qeydlərinə görə, qaqauzlar “Allahlık” adlandırdıqları qurban mərasimini müqəddəs Dmitriy günü həyata keçirirlər [245, s.64]. Qaqauzlarda da digər türk xalqlarında olduğu kimi bu mərasimin əsas məqsədi Allaha öz zəhmətlərinin nəticəsi olan bir şeyi verib qarşılığında Allahdan sağlıq, uğur və qazanc diləməkdir: “Allaa kabletsin da ilerlesin senin işin”. V.A.Moşkov “Allahlık” sözünün “Allah üçün təyin edilmiş//verilmiş” mənasını ifadə etdiyini qeyd edir [254, s.17]. Bəzi türkoloqlar (B.A.Serebrennikov, N.Hacıyeva) türk dillərində işlənən-lıq affiksinin distribusiyasının məhdud, daşıdığı semantikanın isə rəngarəng (zaman anlayışlı isimlərdən yaranan nisbi sifətlər, mücərrəd isimlər, məkan anlayışlı isimlər və s.) olduğunu qeyd edirlər [85, s.152]. Bizim fikrimizcə, “Allahlıq” leksemində işlənən -lıq affiksi B.A.Serebrennikovun da qeyd etdiyi kimi “nə üçünsə nəzərdə tutulmuş” mənasını ifadə edir, bu söz termin olaraq “Tanrıya göndərilmiş,Tanrıya bağışlanmış heyvan” mənalarını daşıyır. Həmin heyvanlarla yük daşınmaz, südü sağılmaz, yunu qırxılıb istifadə olunmaz. “Iduk” adətinin müasir dövrdəki izləri ilə bağlı az da olsa faktlara rast gəlmək mümkündür. M.Eroz “ıduk”un müəyyən fonetik dəyişikliyə uğrayaraq müasir türk xalqlarının əksəriyyətində, əsasən də, Türkiyə türkcəsində “adak” formasında işləndiyini qeyd edir [138, s.18]. Türkiyə türkcəsində işlənən “adak adamak” ifadəsi “bir diləyin yerinə gəlməsi üçün heyvan kəsmək, yoxsullara yeyəcək dağıtmaq kimi niyyət etmək” mənasını ifadə edir. Cahiliyyə dönəmində ərəb toplumunda “ıduk” formasında başıboş buraxılmış heyvanlara “şaibə” deyilirdi. “Şaibə” leksemi ərəb dilində “ləkə”, “nöqsan”, “qüsur” mənalarını ifadə edir [54, s.312]. Qədim Orxon-Yenisey abidələrində “ıduk” sözünün “müqəddəs” mənasında işləndiyini görürük: Üzə türk tenrisi, türk ıduk yiri-Türk xalqı, Üstdə türk tanrısı, türk müqəddəs yeri”[“Kultigin” abidəsi, şərq,10]; J.P.Roux “ıduk yer-sub” ifadəsində işlənən “ıduk” sözünün “sərbəst və ya boş buraxılmış” mənasında işləndiyini qeyd edir. O, qeyd edir ki, hər hansı bir yerin “boş buraxılması”, “üzərində dünyəvi bir şeylərin olmaması” həmin ərazinin “müqəddəsləşməsinə” aparıb çıxardır. Qədim abidələrdəki “ıduk yer-sub” türklərin yaşadıqları bütöv yer, torpaq anlamı daşımır və üzərində yaşanılan torpaqlardan fərqlənir [194, s.79]. Daha sonralar, təxminən XVI-XVII əsrlərdə türklərdə satın alınan kölə və cariyələr satın alan tərəfindən azad edilərkən köləyə azad olması haqqında kağız verilirdi ki, ona da “ıdıknamə” deyilirmiş [212, s.138]. Z.Gökalp qədim türklərin “müqəddəs” mənasında işlətdikləri “ıduk//ızuk” sözünün “tabu”anlamı da daşıdığını qeyd etmişdir [146, s.58]. Türkiyənin Samsun bölgəsinin Ətyeməz kəndində “ıduk”a bənzəyən “hak salımı” mərasiminə rast gəlinmişdir[138, s.93].
İslamdan əvvəl Altayların Gök Tanrısı (Bay Ülgən) üçün qurban kəsməyə “tığlamaq” deyilir [156, s.44]. “Tığlamaq” ifadəsi həm fonetik, həm də semantika baxımından heç bir dəyişikliyə uğramadan hal-hazırda Qızılbaş türkmənlərində geniş şəkildə işlənir. “Tığ” morfemi G.Clauson lüğətində “küt” (hər hansı bir əşyanın) [279, s.465], “DLT”də isə “əymək”, “dəymək”, “korlaşmaq” [48, s.43] mənalarında işlənmişdir. S.Nişanyan bu sözün fars dilində işlənən, “mizraq”, “ox” mənalarını ifadə edən “tığ” kökündən olub “saplamaq”, “ucu sivri olan bir şeyi soxmaq” anlamı daşıdığını vurğulayır [202, s.874]. Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində “tığ” leksik vahidi tamamilə fərqli anlamı ifadə edir: “böyük topa”-Bıra bir tığ odun vurmuşam (Ağdam, Zəngilan, Qazax, Ordubad və s.); “səliqə”, “səliqə-sahman”-Qoymaram öyü-eşigi tığdan düşə (Salyan) [5, s.495]. “Tığlamax//tığıllamax” feili isə “bir şeyi təpə şəklində bir yerə yığmaq”, “qala vurmaq”, “bir-birinin üstə yığmaq”- Taxıl savrılıb sora yerə tığıllanır (Şahbuz, Şuşa, Bərdə, Ağdam) [5, s.495]; “dərdi ürəyinə salıb cana doymaq”- Dərdi içimə ata-ata tığlamışam (Füzuli) mənalarını ifadə edir. Bizim fikrimizcə, türklərin “qurbankəsmə” mənasınında işlətdikləri “tığlamaq” sözü Azərbaycan dilində işlənən “üst-üstə yığmaq” anlamı ilə səsləşir. Bəzi türklər isə “qanlı qurban”mənasında“kergek”,“kereh”,“kudayı”,“tapığ” kimi sözlərdən istifadə etmişlər [150, s.2].
Qədim türklərdə “qurban edilən atın qanını tökmədən öldürüb dərisini çıxartmaq” adəti geniş şəkildə işlənmişdir. Sonra həmin dərinin içini doldurub göydən asırdılar. Yakutlar həmin mənanı ifadə etmək üçün “tabık” ifadəsindən istifadə edirlər [158, s.101-105]. G.Clauson “tabığ” lekseminin “tab” (qulluq) morfemindən yarandığını və “qulluq”, “minnət”, “ibadət”, “itaət” [279, s.437], M.Kaşğari isə “tap” morfeminin qədim türk boylarında “tapınmaq”, “tapmaq”, “sezmək”, “xidmət etmək” [48, s.33] mənalarını ifadə etdiyini göstərirlər. “DLT”də “tapuğ” leksik vahidinin “xidmət”, “qulluq”, “sitayiş”, “ibadət” anlamını ifadə edildiyi göstərilmişdir: “Tənqri tapuğı”- Tanrıya sitayiş [47, s. 377]. Fikrimizcə, “tabık” leksik vahidinin kökündə müasir Türkiyə türkcəsində geniş işlənmə tezliyinə malik “tapmak” ifadəsi dayanır. Türkiyə türkcəsində “tapmak” feili “Tanrı kimi qəbul etmək, qulluq etmək”, “tutqu ilə sevmək, bağlanmaq” (məc.) mənalarını ifadə edir [210, s.462]. Türk ədəbi dilində “tapmaq” morfemindən yaranmış “tapınak” leksemi də geniş şəkildə işlənir və “məbəd”, “ibadətxana” anlamı ifadə edir.“Qanın yerə tökülməməsi” tabusuna müasir dövrdə də rast gəlinir. Səmərqənd Bəktaşiləri və Türkiyə ərazisində yaşayan Taxtaçı türkləri kəsilmiş qurbanın qanını və istifadə olunmayan hissələrini dərin bir yerə basırır və bunu “kəfənləmə” adlandırırlar. Qanı yerə tökmədən göylərə çatdırmaq qurbanın qəbulu üçün şərt olurdu. Hal-hazırda Türkiyənin Aydın bölgəsinin Söyüdçülük kəndində “qurban kəsmə”, “qurban uçurma” adlanır. Demək olar ki, bu da qan tabusunun, qansız qurban qaydasının bir şəklidir.
“Kut kuyma” (kut tökmə) da qədim türk adətlərindəndir və pis ruhlardan birinin oğurladığı “kut”u/ bəxti/ səadət ünsürünü geri döndərmək üçün edilən bir sehrli ayindir. Bunun üçün qurğuşun odda əridilir, xəstənin başı üzərində tutulmuş içərisində su olan qaba tökülür. Məsələn, qurğuşun bir az ürək formasını alarsa, “xəstəlik qorxudan olmuş”,“xəstənin qutu uçmuş” deyirlər. Ümumiyyətlə, türklər qorxu vəziyyətini “kutum uçdu”, “ürəyim yarıldı”,“ödüm yarıldı” kimi ifadə edirlər [156, s.163]. Bu adət hal-hazırda Türkiyə ərazisində özünü qoruyub saxlayır və “kurşun döktürmək” adlanır. İnsanın başına ard-arda pis hadisələr gələrsə, insanlar “kurşun dökdürərək” bədbəxtliyi, pis hadisələri özlərindən kənarlaşdırmağa çalışırlar [138, s.127].
“Alazlama” (alaslama) mərasimi zamanı yağlı parçanı odlayıb əfsun söyləyərək xəstənin ətrafında dolaştırır və “alas, alas”deyirlər. “Alas” kəlməsi Altay şaman dualarında çox işlənir. Yakut oyun-kamları atəşlə pis ruhları qovmaq üçün oxuduqları əfsunlarda “alias, alias” deyə qışqırırlar. Yakutca “aliasta” (alazla) “yanan parça ilə pis ruhu qovmaq” deməkdir[158, s.68]. E.Sevortyan türk dillərinində işlənən “alas” sözünün “al” (zəif olmaq, xəstə olmaq) feilindən və “s//z” məsdər şəkilçisindən yarandığını qeyd edir. Türk dillərinin dialektlərində bu leksik vahidin “alız//aliz” variantlarının da geniş şəkildə işləndiyini, “nadır hallarda bitən bitki, ot, ağac”; “keçəllik”; “zəif, kövrək”; “yay əkini”; “dağ armudu”; “arıqlıq”, “solğunluq”, “xəstəlik”,“yanan kömür” mənalarını ifadə etdiyini göstərmişdir [275, s.132-136]. Alimin fikirlərindən belə nəticəyə gəlmək olur ki, “alas” sözü “al” (xəstə, zəif, solğun) kökündən və müasir Çuvaş dilində işlənən “-as//-es” məsdər şəkilçisindən yaranmışdır. “DS”də “alas” ifadəsinin söz yaradıcılığında geniş şəkildə istifadə olunan “al” (“açıq-qırmızı”) kökündən yarandığı, bu kökdən törəyən “al-gın” “zəif, cansız, arıq, xəstə, rəngsiz, qorxaq”;“al-ık”“nasaz, əzgin, kefsiz” sifətlərinin müxtəlif türk dillərində istifadə olunduğu qeyd olunmuşdur [131, s.213]. G.Clauson “al” sözünün türk dillərində “fənd”, “bir şeyi etmək üsulu”, “oyun”; “lalə”, “tünd-qırmızı”, “ön”,“qarşı-qarşıya”, “ilkin mövqe” mənalarında işləndiyini göstərmişdir [279, s.121]. Müasir Azərbaycan dilinin Qərb dialektinin Füzuli şivəsində “solğun”, “kefsiz” mənasında kiçik fonetik fərqlə qədim türkcədən gələn “alız” ifadəsi işlənir. Bizim fikrimizcə, “alız” rəng anlayışı ifadə edən “al” kökündən və adlardan sifət düzəldən “-sız⁴” şəkilçisinin qədim variantı olan “-ız” komponentindən yaranmış və “rəngin normadan açıq” olduğunu göstərir: “A bala, yaman alız görsənirsən”. Anadoluda “alazlama” ancaq “atəşə tutmaq”, “yandırmaq” anlamı daşıyır. Müasir dövrdə bu adətin müəyyən izlərini Azərbaycanda Novruz bayramı zamanı görmək mümkündür. Yəni Novruz bayramının simvollarından olan “tonqal üzərindən atlanma” bizə elə gəlir ki, məhz şamanizmdən gəlir. Hərçənd ki, bəzi folklorşünaslar bu adəti atəşpərəstlik dini ilə bağlayırlar, amma tonqal üzərindən atlanan zaman deyilən “ağırlığım-uğurluğum ocaqda yansın” kimi ifadələr bizim fikrimizi doğruldur. Bu söz forma olaraq hal-hazırda Azərbaycan dilinin qərb dialektində geniş şəkildə işlənir. İrəvan çuxuru adlanan ərazilərdə “alazdamax” sözü həm “odda tüklərini ütmək”, həm də “adamı acılamaq”mənalarını ifadə edir: “Alov onun qaşdarını alazdamışdı; Xeyir ola, qarşına çıxanı alazdıyıb keçirs ən!?” [26, s.10].
“Köçürmə”,“çevirmə” mərasimində şaman bir heyvanı xəstənin ətrafında dolandırıb xəstənin bədəninə girmiş pis ruhu həmin heyvanın bədəninə köçürür. Monqol dilində bu mərasimi “dzulik gargahu” adlandırırlar [158, s.29]. Əskidən xəstəni ölümdən xilas etmək üçün əqrəbalardan biri xəstənin ətrafında dönər və özünü fəda edərmiş. Qazax türkləri xəstənin ətrafında dolaşdıraraq qurban etməni “aynalma”(dolaşma) adlandırırlar. Qazax-qırgızlar sevgi ifadə etmək üçün “aynalayın” deyirlər, bu da “ətrafında dolanım, dönüm, qurban olum” deməkdir [156, s.30]. Oğuz dastanı olan “KDQ”də də bu mərasimin qalıqlarını görə bilərik. Belə ki, Salur Qazan oğlu Uruzu əsarətdən qurtardıqdan sonra “qırx evli qul ilə qırx cariyə oğlunun başına çevirərək azad eləyir”. Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində “yalvarmaq” mənasında “başına dönüm”,“qadanı alım” ifadəsi işlənir: Dolanım başına, olum qurbanın, Ala gözlü, gözəl yarım, de, danış; Dolanım başına qadanı alım [8, s.268]. Bizim fikrimizcə, bu ifadələrin etimologiyasında məhz bu ayin dayanır. Bundan başqa, göz dəyməsi zamanı duz götürüb göz dəymiş insanın və ya uşağın başına fırladıb oda atmaq, hər hansı bir əşyanı və ya pulu başa fırladıb kiməsə vermə kimi adətlər də “köçürmə”, “çevirmə” adətinin bu günə qədər yaşayan izlərindən biridir.
“Yada daşı” mərasimi daş kulte ilə bağlı olub, qədim türk xallqlarında yayılmış adətlərdəndir. Bu mərasim “yağış yağdırma” da adlanır. “Yat” sözü qədim türklərdə “cadugərlik”, “möcüzə” mənalarını ifadə edir, yağış və küləklə əlaqələndirilir [237, s.247]. Bu, qədim zamanlarda taşın canlılığına və gizli gücünə inamdan meydana gəlmişdir. Bu söz türk ləhcələrində müxtəlif şəkildə: yakut türklərində “sata”, Altayda “cada” və qıpçaq qrupu türk xalqlarında isə “cay” işlənir [147, s.46]. M.Kaşğari bu mərasimlə bağlı “yat” və “yatçı” sözlərini göstərmişdir: “yat”- bir növ şamanlıq, qamlıqdır. Müəyyən daşlarla (yada daşı ilə) yağış və qar yağdırılır, külək əsdirilir. Bu türklər arasında məşhur bir şeydir. Mən bunu Yağma ölkəsində öz gözümlə gördüm. Orada yay vaxtı bir yanğın baş vermişdi. Bu surətlə bir qar yağdırıldı və ulu Tanrının izni ilə yanğın söndürüldü [49, s.11]; “yatçı”-ayini yerinə yetirən şəxs: “yatçı yatladı” yada daşını işlədən yada daşı ilə əfsun etdi [49, s.276]. “Yat” və ya “yada/cada daşı” qədim türklərdə ən mühüm savaş silahlarından biri sayılmışdır. Əski Osmanlıca mətnlərində işlənən “yat-yarağ”dakı “yat” kəlməsi bu qədim adətin qalıqlarından olmalıdır. Anadoluda yağış duasına aid toplanan folklor materialları arasında “daşa dua yazıb suya qoymaq” kimi ifadələrə rast gəlinmişdir [156, s.27]. Yat sözündən yaranan ya:tçı//ya:dçı ifadəsi əksər türk dillərində “yağışla sehr edən sehrbaz” mənasını ifadə edir. Budda mətnlərində isə bu ifadə ancaq “sehrbaz” anlamı daşıyır [279, s.931].
Türkistanda ikinci “yağış yağdırma” mərasiminə “süst hatun”, “süt hatun”, “suv hatun”,“çele hatun” kimi adlar verilmişdir. Türkistandakı türkmənlər “yağış yağdırma” mərasimi “syuyt gazan”, “syuyt hatun”; Zərəfşan vadisində yaşayan türklər “sus hatun”; Sürxandəryadakı türklər “boz hatun”,“sust hatun”; Kaşkadəryada “söz hatın”, “ceyle kazak”; Türkistanda “kösem-kösem”, “sur hatun”; Anadoluda “çömçe gelin”, “kepçe kadın”, “Çullu kadın”, “Kepçecik”, “Çandır baba” və s. adları ilə adlanmasına baxmayaraq, daşıdıqları mahiyyət eynidir[163, s.59]. Ə.Cəfəroğlu Azərbaycan türklərindən başqa digər türk xalqlarının hamısında bu adətin “yağış tilsimi” ilə bağlı olduğunu, quraqlığı aradan götürmək üçün yağışı dəvət etmək məqsədi ilə icra edildiyini qeyd edir [126, s.69]. Azərbaycan türklərində durmadan yağış yağarsa və ya güclü istilər olarsa, bu zaman “hodu-hodu” mərasimi keçirilir[2, s.135]. Qara dənizin şərqində yaşayan türkmənlərin bir qismi yağış yağdırma mərasimini “bubirdak”, bir qismi “qodu-qodu”, bəziləri isə “çömçə gəlin” [165, s.203], Kərkük türkmanları “Kosa gəldi”, “Qodu”, və “Çəmçələ qız”adlanırırlar [82, s.62]. Türkiyənin Tekirdağ bölgəsində “yağış yağdırma” mərasimi “dedule” adlanır [111, s.136]. “Qodu// Hodu” sözünün etimologiyası ilə bağlı türkologiyada bir neçə fikir var. Alimlərin bir qismi “Qodu” sözünü qədim günəş ilahəsi “Hindra” və “İndra” ilə əlaqəsinin olduğunu qeyd edirlər. N.Seyidov “Qodu” sözünün mənasının “bəzədilmiş gəlin” (kukla) olduğunu qeyd edir [89, s.61]. Bəzi alimlərin (İokimov) fikrincə isə “Qodu” bütpərəstlərin hansısa Allahıdır, kukla isə bu Allahı göstərən bir bütdür. “Yerinə görə günəşi (Azərbaycanda), yerinə görə yağmuru (Anadoluda) çağırmağa yarayan“Kudu=Godu=Gode-Gode=Göde-Göde”dar mənası ilə tək bir vəzifə görməkdə olub, gerçəkdə uşaq ruhunu təmsil olaraq özündə yaşadan bir ilah ve yaxud bir tanrıdır”[126, s.68]. Ə.Cəfəroğlu “Godu” nun şamanizm inancından qaynaqlandığını və onun böyük Tanrı olmadığını, sadəcə olaraq insanlarla baş tanrı arasında vasitəçi vəzifəsini daşıyan ilah olduğunu söyləmişdir [126, s.72].
Qaqauz türklərində yağış yağdırma adəti “Pipiruda” adlanır. Tədqiqatçıların fikrincə, bu söz qaqauz türkcəsinə bolqar dilindən keçib. Bu sözlərin tələffüzü zamanı yaranan fonetik dəyişikliklər (qaqauz dilinə xas olmayan uzanmaların olması: -çe, -çu,-ço) bu sözün qaqauz deyil, bolqar dilinə məxsus olduğunu göstərir. “Pipiruda” qaqauz dilində “kəpənək”, “may ayı” mənasını ifadə edir [144, s.196]. Fikrimizcə, bu leksik vahid “pipi” və “ruda” ifadələrinin birləşməsindən yaranıb. “Pipi” morfemi qaqauz dilində “hindi” [144, s.196], “ruda” isə “mədə, mədə cövhəri” mənalarını ifadə edir. Qaqauz dilinin şivələrində bu adəti müxtəlif adlarla da adlandırırlar: “Germançu”, “Gerçu”, “Kaluyeni”, “Kalivançu”, “Tanas” və s. [200, s.80].
Qədim türk adətlərindən biri də “doqquzlama” dır. Ölən adama hazırlanan əsas yas mərasimi üçün çadır qurulmasıdır. Daha sonralar isə bu adət fərqli anlam daşımağa başlamış və “doqquzlama” artıq hədiyyə, bəxşiş vermənin bir forması hesab olunurdu. Bəzi türk xalqlarında bu termin “dokuz-dokuz” şəklində işlənir.“Doqquzlama”adətinin izlərinə az da olsa, “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində iki yerdə “doqquz qat, doqquz qatlı işlənmiş cuxa, qaftan” mənasında rast gəlinir: “Kuşun ala kanını, kumaşın arusını, kızun gökçeyini, dokuzlama çırqap çuha hanlar ham Bayandıra pencik çıkardılar” [136, s.46].
“Tercüman”- qaqauz türklərində “qurban kəsilmiş heyvanın lazımsız yerlərinin torpağa basdırılması” mərasimini ifadə edir[149, s.69]. Ələvi-bektaşilər isə qurbana “terceman/tercüman” deyirlər. Ərəb dilində “tərcüman” sözünün bir neçə mənası vardır: 1.tərcüməçi, mütərcim, dilmanc; 2. İzah, təfsir, şərh; 3. m. birinin məqsəd və məramını ifadə edən vasitə, ifadəçi[54, s.383]. Bizə elə gəlir ki, türk xalqlarının lüğət tərkibində işlənən “tercüman//terceman” sözü qeyd etdiyimiz üçüncü mənanı ifadə edir. Bu leksik vahid türk dillərinin söz yaradıcılığında da geniş şəkildə işlənmişdir. Bütün olaraq bişirilən qurban ətinə “terceman lokması/ lokma/ rıza lokması”, ətin paylanan kiçik tikələrinə isə “pay/haqq/ülü / lokma” deyilir [139, s.49]. Silifki Taxtaçıları və Qızılbaş Qarakeçili yörükləri qurban ətindən verilən parçalara “ülü”, Taxtaçıların digər qolu isə “ülüş” deyirlər ki, bu da oğuzlar və digər türk qruplarında görülən adətlə eynilik daşıyır [157, s.124]. Türkiyənin Erzin, Payas, Dost yol çevrəsi sünni türklərində qonşuya göndərilən yeməyə “ülüş” deyilir [138, s.49]. “Ülüş” sözünə eyni formada “DLT”də “pay”,“hissə” mənasında rast gəlinir. Bəzi türk xalqlarında “tercüman” sözü forma baxımından fonetik dəyişikliyə uğrayaraq “torçıman” şəklini almış, həm də semantika baxımından fərqlənərək “doğmaq, törəmək” mənalarını ifadə etmişdir[48, s.263]. Hal-hazırda Azərbaycan dilinin Ağcabədi, Ağdam, Kürdəmir, Sabirabad, Salyan dialektlərində “ülüş” sözü geniş şəkildə işlənir və “arasına halva qoyulmuş lavaş ,“yuxa” mənasını ifadə edir[5, s.524]. Azərbaycan dilinin Füzuli şivəsində isə “ülüş” sözü kiçik fonetik dəyişikliklə və hər zaman “pay” sözü ilə birgə “pay-pülüş”şəklində “qonşuya verilən və ya göndərilən pay”, “pay-pülüş etmək” formasında isə “dağıtmaq”, “paylamaq” mənalarında işlənir: “Gətirilmiş ərzaxları pay-pülüş etdim”.