Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda

 
Şək. 4. Abşeron yarımadasında atmosfer havasının potensial çirklənmə mənbələrinin sxemi 
19

---

20
Cədvəl 4 
Torpaq nümunələrində karbohidrogenlərin miqdarı 
Nümunə 
götürülən 
stansiyalar
 
Karbohidogenlər(mkq/q) 
ÜNK
1
PKQ
2
2-6 
həlq. 
PAK 
ABŞ 
ƏMMA 
16 PAK 
NFD
3
Asfaltenlər 
S1 20 sm dərinlik 
1m dərinlik 
2-2,5 m dərinlik 
119858 
108956 
191,8 
16.3 
54.2 
75.3 
113946 
103649 
1397 
60.9 
934.2 
61.2 
119562 
106982 
1810 
83.2 
1228 
77.5 
S2 
101728 
91014 
280.8 
15.8 
118.5 
71.0 
S3 
83607 
74310 
254.0 
10.6 
220.1 
55.2 
S4 
1071 
985.2 
0.73 
0.1 
0.2 
4.72 
S5 20 sm dərinlik 
1,5 m dərinlik 
85975 
61012 
379.1 
16.4 
335.8 
69.9 
- 
74.1 
1.00 
0.1 
0.7 
0.06 
S6 
123.1 
70.0 
0.8 
0.2 
0.6 
0.16 
S7 
98.3 
41790 
28.0 
2.8 
14.9 
4.5 
S8 
47265 
647.9 
0.5 
0.03 
0.1 
0.83 
S9 
712.4 
16312 
11.9 
0.7 
2.1 
3.41 
S10 
18416 
78921 
820.1 
30.9 
690.6 
12.9 
S11 
99641 
32.2 
0.1 
0.0 
0.04 
0.08 
S12 
36.9 
0.8 
0.1 
0.0 
0.05 
0.02 
S13 
70438 
58662 
1368 
34.5 
1233 
7.98 
Qeyd
:
1
ÜNK–ümumi neft karbohidrogenləri;
2
PKQ–parçalanmayan kompleks
qarışıq;NFD–naftalin,fenantren, dibenzotiofen. 
Cədvəldən göründüyü kimi, 1-ci tədqiqat stansiyasında 0,20 sm-
dən 2,5 m dərinliyə qədər üç nöqtədən götürülmüş torpaq nümunələrində 
ÜNK ilə təxminən eyni çirklənmə dərəcəsi müşahidə olunur. Neft gölləri-
nin ətrafında karbohidrogenlərlə çirklənmə çox yüksək olub 15-27%-ə qə-
dər, nisbətən təmiz sahələrdə (4, 6 və 12-ci stansiyalar) 0,5%-ə qədərdir.
Neft gölünün ətrafında (S1) PAK-in miqdarının torpağın üst qatı ilə mü-
qayisədə dərin qatlarda dəfələrlə çox olduğu qeydə alınmışdır. Nəticələrin 
təhlili çirkləndiricilərin torpaqda yığılıb qalmasının həmin sahələrin, 
PAK də daxil olmaqla, müxtəlif toksik maddələrlə çirklənməsinə
səbəb olduğunu göstərir. Abşeronun iqlim şəraitində torpaqların 
PAK-dən öz-özünə təmizlənməsi çətin və uzun müddət tələb edən 
prosesdir [39, 59].

---

21
Müşahidələrimiz təsdiq edir ki, neftin tərkibində olan ağır metal-
lar əsasən onun asfalten-qatran fraksiyasında torplanır. Zığ-Hövsan zo-
nasının neftlə çirklənmiş ərazilərində torpaqların ağır metallarla çirk-
lənməsinin tədqiqi nümunələrdə bir neçə metalın – Cd, Zn, Cr, Ni və 
Ba–un miqdarının YVH-dən 2-5 dəfədən 7-8 dəfəyə qədər yüksək ol-
masına baxmayaraq, torpaqlardakı fon tərkibindən fərqlənmədiyini gös-
tərir. Digər NQÇİ-lər üzrə aparılmış tədqiqatlar zamanı 10 nümunədə 
ağır metalların miqdarı təyin edilmiş, əksər sahələrdə ekosistem üçün 
potensial risk mənbəyi hesab olunan As, Ba, Cr, Cu, Pb və Zn-in miq-
darının respublikada qəbul edilmiş YVH-dən artıq olması müşahidə 
olunmuşdur. NQÇİ ərazilərində torpaqların As, Cd, Cr, Hg, Pb, Cu, Zn 
kimi toksik metallarla çirklənməsi üzrə aparılmış analizlərin nəticələrinə 
əsasən hesablamalar aparılmış və ayrılıqda hər element üçün ZF, I
geo.
və 
E
i
-in qiymətləri müəyyən edilmişdir [43,49]. Geo-akkumulyasiya indek-
sinin (I
geo
) qiymətlərinə uyğun olaraq ərazi As və Cr-la orta→ağır (>1) 
çirklənmə kateqoriyasına aid edildiyi halda digər metallarla çirklənməmiş 
hesab oluna bilər (cədvəl 5). Nəticələr metalın ekosistem üçün yaratdığı 
potensial riskin çirklənmə səviyyəsindən daha çox elementin təhlükə-
lilik dərəcəsindən asılı olduğunu göstərir [57].