Azərbaycan respublikasi iQTİsadiyyat və SƏnaye naziRLİYİ
Yüklə 155,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dünya təcrübəsi ............................................................................................. 9
- Etanol (Bio-Etanol)
- Biodizel
- Təbii qaz
- Hidrogen
- Dünya təcrübəsi
- Konsept inkişafı
- 2013-cü il bazar genişlənməsi mərhələsi ilə
- Norveçdə elektromobillərin təşviqi üçün həyata keçirilən siyasət və nəzərdə tutulan imtiyazlara daxildir
- “10 Şəhər, 1000 nəqliyyat vasitəsi proqramı” (Ten cities, one thousand Vehicles Program)
- İstehsalçının adı Modelin adı (elektrik ilə işləyən model) Modelin adı (daxili yanma
| AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI İQTİSADİYYAT VƏ SƏNAYE NAZİRLİYİ
dünyada istehsalı və bu sahənin inkişaf perspektivləri haqqında ARAYIŞ Hazırladı: Sənaye şöbəsinin Emal sənayesi sektorunun məsləhətçisi Pərvin Xasıyeva Bakı – 2015 2
MÜNDƏRİCAT Giriş ............................................................................................................... 3 Elektromobil .................................................................................................... 6 Dünya təcrübəsi ............................................................................................. 9 Avropa ............................................................................................................ 9 Asiya ............................................................................................................. 15 ABŞ ................................................................................................................ 21
3
Giriş
İqlim dəyişikliyi və karbon dioksid emissiyasının azaldılması dövrümüzün əsas problemlərindən biridir. İnsanın gündəlik fəaliyyəti nəticəsində atmosferə atılan karbon-dioksid (CO 2 ) qazının miqdarının artması qlobal isinməyə gətirən səbəblərdəndir. Atmosferdə istixana effekti yaradan örtük əsasən su buxarından və karbon qazından ibarətdir. Su burada təbii komponentdir. İstixana effekti yaradan ikinci əsas amil karbon-dioksid qazıdır. Zavod və fabriklərdən, üzvi yanacaqdan və həmçinin nəqliyyat vasitələrinin istifadə olunmasından atmosferə külli miqdarda karbon qazı atılır. Atmosferə atılan istixana qazında nəqliyyat sektorunun çəkisi böyükdür. Əgər 1990-cı ildə dünyada 600 milyon nəqliyyat vasitəsi var idisə, 2020-ci ildə bu rəqəmin 1,3 milyarda çatması gözlənilir. Nəqliyyat sektoru ciddi ekoloji, iqtisadi və sosial problemlərə yol açır ki, bu da sistemin kökündən dəyişməsinə ehtiyac yaradır. Nəqliyyat vasitələrinin istifadə olunmasından atmosferə atılan zərərli qazların miqdarının isə 2030-cu ilə qədər 84% artması gözlənilir. (Tomlinson, 2009). Bütün dünyada ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün dövlətlər tərəfindən göstərilən qayğı dünyada alternativ yanacaq növlərinə marağın yaranmasına səbəb olmuşdur. ABŞ-ın 1992-ci ildə qəbul etdiyi “Energetika sahəsində siyasət haqqında” qanunu çərçivəsində aşağıdakılar alternativ yanacaq növü kimi müəyyən edilmişdir.
Methanol, etanol və digər spirtlər;
85 % spirtin benzinlə qarışığı;
Təbii qaz və maye yanacaq;
Mayeləşdirilmiş neft qazı (propan);
Kömürdən əldə edilmiş maye yanacaq;
Hidrogen;
Elektrik;
Biodizel (B100); 4
Bioloji materiallardan əldə edilmiş yanacaq (spirtdən başqa). Nəqliyyatda daha çox aşağıdakı yanacaq növlərindən istifadə olunur. Propan – Mayeləşdirilmiş neft qazı (LPG) propan adlanır ki, 90% propandan, 2,5% butan və digər ali karbohidrogenlərdən, qalan hissəsi isə etan və propilendən ibarət olan rəngsiz, qeyri-toksik qazdır. Təbii yanar qazlarda, neftlə birgə çıxan və neft emalı qazlarında olur. Propanla işləyən nəqliyyat vasitələri benzinlə işləyən nəqliyyat vasitələri qədər sürətli hərəkət etmir. Ancaq benzinlə işləyən nəqliyyat vasitələrinə nisbətən havanı daha az çirkləndirir. Belə ki, propanla işləyən nəqliyyat vasitələri benzinlə işləyən nəqliyyat vasitələrinə nisbətən 64% az reaktiv üzvi birləşmələr, 20% az azot oksidi (NO), 20% daha az karbon monoksid buraxır. ABŞ-da propan nəqliyyat yanacağı kimi 40-cı illərdən istifadə olunur. Metanol – əsasən təbii qazın emalı vasitəsilə alınır, ancaq həm də biokütlədən də alına bilər. Metanol təbii qazdan ən effektiv və ucuz qiymətə alınan maye yanacaq adlandırılmışdır. Çinin “Chery”, “Geely” və “Shanghai Maple” kimi avtomobil istehsalçıları metanolla işləyən nəqliyyat vasitələrini təqdim etmişlər. Etanol, metanol kimi yanacaq növləri ancaq cüzi dəyişikliklər etməklə mövcud yanacaqdoldurma infrastrukturunun vasitəsilə paylana bilər. Nəqliyyat vasitələrində bir qayda olaraq tərkibi 85% metanoldan və 15% etilləşdirilməmiş benzindən ibarət olan M85 yanacağından istifadə olunur. Həmçinin metanol dizel yanacağının əvəzi kimi istifadə oluna bilən M100 şəklində də təklif olunur. Metanolu seçən avtomobillərin əksəriyyəti çoxyanacaqlı mühərrikli (“FFV – Flex Fuel Vehicles”) avtomobillərdir.
əsasən qarğıdalı, arpa və ya buğda kimi bitkilərin qıcqırdılması və distillə edilməsi yolu ilə istehsal olunur. Oktan ədədinin artırılması və tullantıların keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə onu benzinlə qarışdırmaq olar. Əsasən nəqliyyatda E85 kimi tanınan və 15% benzindən ibarət olan etanoldan istifadə olunur. 5
Elektrik – nəqliyyat vasitələri üçün alternativ yanacaqlardan hesab olunur. Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri müxtəlif batareyaları və enerji saxlama mexanizmlərini nəqliyyat vasitəsini hərəkətə gətimək üçün istifadə edirlər. Bu batareyalar avtomobil standart elektrik enerjisi mənbəyinə birləşdirilməklə doldurulur. Baxmayaraq ki nəqliyyat vasitəsi üçün elektrik istehsalı prosesi hava çirkliliyi yaradır, elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin özü ekoloji təmiz hesab olunur.
piylərdən alınan maye yanacaqdı. Biodizel neftlə qarışdırıla bilər. Nəqliyyat vasitələrinin mühərriklərini təmiz halda biodizel yanacağı yandıran mühərriklərə çevirməklə yanaşı, onu neftlə qarışdırmaq və modifikasiya edilməmiş mühərriklərdə istifadə etmək də mümkündür. Qarışıq biodizel tərkibində olan biodizelin faizi ilə işarə olunur. Məsələn B20 – 20% biodizel və 80% neft dizelinə işarə edir. Təmiz dizel isə B100-dür. Təhlükəsizliyindən əlavə, bioloji parçalanan yanacaq avtonəqliyyat vasitələrinin havaya buraxdığı zərəli qazların tərkibindəki çirkləndiricilərin miqdarını azaltmağa kömək edir.
təşkil edir. Bu qaz quyularından və ya xam neftlə birlikdə istehsal edilə bilər. Nəqliyyat vasitələrində sıxılmış təbii qaz (CNG) və təbii maye qaz (LNG) şəklində istifadə olunur. Minik nəqliyyat vasitəsinin sıxılmış təbii qaza keçirilməsi xərcləri böyük olduğundan, böyük yürüyüş məsafəsi olan istifadəçilər üçün daha münasib ola bilər. ABŞ-da təqribən hər beş tranzit avtobusundan biri təbii qazla çalışır.
mühərriklərində istifadə edilən nəqliyyat yanacağı alınır. Neft-kimya reaksiyasından hasil olunan elektrik enerjisi ilə işləyən yanacaq elementləri, həmçinin, yanacaq “batareyasında” oksigenlə birlikdə hidrogeni də istifadə edir. Dünyada hal-hazırda alternativ yanacaqla işləyən nəqliyyat vasitələri çoxdur. Ancaq elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinə (elektromobil) digər 6
alternativ yanacaq növləri ilə işləyən nəqliyyat vasitələri ilə müqayisədə daha çox üstünlük verilir.
Elektromobil-bir və ya bir neçə elektrik mühərrikinin köməyi ilə hərəkət edən avtomobildir. Bu nəqliyyat vasitəsinin daxilində yanma prosesi baş vermədiyindən xaricə zəhərli qazlar buraxılmır və bununla da avtomobil atmosferə ziyan vurmadan fəaliyyət göstərir. Avtomobil sənayesinin inkişaf tarixinə nəzər salsaq görərik ki, bütün dünya bir zamanlar geniş istifadə olunan, lakin zaman keçdikcə unudulan tarixi ənənəyə qayıdır. Hələ yanacaqla çalışan nəqliyyat vasitələrindən əvvəl elektromobillər mövcud olub. İlk elektromühərrikli avtomobilin kim tərəfindən və hansı ölkədə ixtira olunduğu isə tarixi mənbələrdə müxtəlif cür göstərilir. Lakin elmə bir fakt aydın şəkildə məlumdur-elektromobillərin kəşf olunmasına dünya şöhrətli alim Faradeyin nəzəri cəhətdən hazırladığı elektromaqnit induksiyası böyük təkan vermişdir. Sonrakı illərdə alimlər məhz bu nəzəriyyəni təcrübi olaraq həyata keçirməklə elektrik mühərrikli avtomobillərin ixtirasına nail oldular. XIX əsrin 30-40-cı illərində dünya əyani şəkildə ən azı üç elektromobilin şahidi oldu. Həmin nəqliyyat vasitələrini geniş ictimaiyyətə şotlandiyalı Robert Anderson və amerikalı Tomas Devenport təqdim etdi. Həmin avtomobillər böyük həcmə malik olsalar da, olduqca aşağı sürətlə (saatda 4 km) hərəkət edirdilər. Lakin zaman-zaman alimlər bu sahədə daha böyük və uğurlu işlər ortaya qoydular. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərini elektromobillərin həyatında “qızıl dövr” kimi xarakterizə etmək olar. Bu illər ərzində istehsal olunan elektromobillər saatda 30 km sürətlə hərəkət etmək imkanına malik idi. Həmin nəqliyyat vasitələrini istənilən fəsildə rahat işə salmaq və yalnız bir dəfə enerji yığmaqla gün ərzində sürmək olurdu. Elektromobillər o dərəcədə rahat idarə olunurdu ki, ondan xanımlar, hətta yaşlı insanlar belə rahat şəkildə yararlana bilirdi.
7
Elektromobil tarixində 1895-ci il də əlamətdar hadisə kimi yadda qalıb. Həmin il fransalı mühəndis Şarl Janto özünün elektrik avtomobili ilə tarixdə ilk rəsmi yürüyüşü həyata keçirdi. Onun elektromobili saatda 63 km sürətlə hərəkət edərək yeni rekorda imza atdı. Həmin rekordu 4 il sonra, 1899-cu ildə Belçikada istehsal olunan “Jamais Contente” (hər bir zaman narazı) adlı elektromobil yenilədi. Maşın saatda 105 km sürətlə hərəkət etməyi bacarırdı. Maraqlıdır ki, sürətlə inkişaf edən və gələcəyinə böyük
ümidlər bəslənən elektromobil dünyası birdən-birə, daha dəqiq desək, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sükuta qərq oldu və bu texnologiya demək olar ki, unuduldu. Bunu isə tədqiqatçılar bir neçə səbələ izah edirlər. Ən böyük səbəb isə əlbəttə ki, zəngin neft yataqlarının üzə çıxması və dünyanın bir sıra iri ölkələrinin neftə olan marağının artması idi. Məhz bunu nəzərə alan avtomobil istehsalçıları da artıq elektrik deyil, yanacaqla hərəkət edən və daha böyük sürətə, uzun məsafə qət etmək bacarığına malik, həmçinin manevr imkanları ilə seçilən nəqliyyat vasitələrinə üstünlük verirdilər. Nəticədə, elektromobillərin istehsalı sürətlə azalmağa doğru getdi. Məsələn, 1920-ci ildə dünyada elektrik mühərriki ilə işləyən avtomobillərin sayı cəmi 1%, 1930-cu ildə isə qeyd olunan rəqəmdən də az idi. Yalnız 1980-ci ilin sonunda dünya yenidən demək olar ki, unudulmuş elektromobilləri xatırlamaq məcburiyyətində qaldı. Belə ki, atmosfer qatının həddən artıq çirklənməsi, təbiət hadisələrinin çoxalması, cəmiyyətin təmiz hava, 8
su, qida çatışmazlığı ilə üzləşməsi, həmçinin neft yataqlarının tədricən azalması diqqəti yenidən elektrik mühərriki ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinə yönəltdi. Müasir dövrdə elektromobillərin bir- birindən maraqlı və zəngin texniki imkanlara malik növləri var. Ekoloji baxımdan təmizliyi ilə seçilən bu nəqliyyat vasitələrindən əsasən ictimai nəqliyyatda geniş
istifadə olunur.
Elektomobillərin daha geniş yayıldığı ölkə isə ABŞ-dır. Amerikanın 1996-cı ildən 2003-cü ilədək istehsal etdiyi GM EV1 modeli isə bir çox keyfiyyətlərinə görə avtomobil həvəskarlarının rəğbətini qazanıb.
9
Dünya təcrübəsi
2015-ci ilin 1-ci rübündə Avropada alternativ yanacaqla işləyən avtomobillərin qeydiyyatı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə (28,8%) artmışdır. Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatında bu artım daha çox müşahidə olunmuşdur. Belə ki ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə qeydiyyata alınan elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin sayı 2 dəfə artıq olmuşdur. Hibrid avtomobillərinə tələb də yüksək olmuşdur, belə ki, ilin ilk üç ayında 21,4%, propan və təbii qazla işləyən nəqliyyat vasitələrində isə keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 16,5% artım olmuşdur. Avropanın əsas bazarlarına baxdıqda analoji dövrdə alternativ yanacaqla işləyən nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatında ən böyük artım 62,4%-lə Böyük Britaniyada müşahidə olunur. Böyük Britaniyanı 33,9%-lə Fransa, 18,1%-lə İtaliya, 11,3%-lə Almaniya izləyir.
Böyük Britaniya hökuməti 2009-cu ilin aprelində özünün 250 milyon Britaniya funtu həcmində “yaşıl avtomobil” strategiyasını elan etdi. Bu strategiya Böyük Britaniyanın atmosferə atılan karbon dioksid qazının 2020-ci ilə qədər 26%, 2050-ci ilə qədər 80% azaldılması məqsədinə xidmət edirdi (Jha, 2009). Bu strategiya çərçivəsində alıcılara 5.000 funta qədər qrant təklif olunur. 2009-cu ilin sentyabrında Enerji Texnologiyaları İnstitutu tərəfindən “Birləşmiş Şəhərlər Planı” (The Joined-Cities Plan) başladıldı. “Birləşmiş Şəhərlər Planı” vasitəsilə Enerji Texnologiyaları İnstitutu özəl sektoru da cəlb etməklə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri sahəsində özünü təmin edən bazar inkişaf etdirməyi və Böyük Britaniyanı “yaşıl nəqliyyat vasitələri” sahəsində dünya lideri etməyi nəzərdə tutur. 11 milyon funtluq plan çərçivəsində Böyük Britaniya boyunca elektrik şarj üçün girişi olan hibrid avtomobillərinin asanlıqla enerji doldurmasına şərait yaradan enerji doldurma məntəqələrinin 10
şəbəkəsi quruldu. London, Oksford, Birmingem, Qlazqo və Nyukastl da daxil olmaqla 9 şəhər bu plana qoşuldu. Həmçinin 2009-cu ilin sonundan hökumət elektrik ilə işləyən avtomobil sınağının koordinasiyası üçün 25 milyon funtluq layihə təqdim etdi. Layihə Böyük Britaniyada elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin tətbiqini sürətləndirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 340 elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitəsi Böyük Britaniyanının bir neçə şəhərində uzun müddətli sınağa cəlb edildi. Bu eksperimenti əlaqələndirmək üçün regional inkişaf agentlikləri, universitetler, enerji şirkətləri birlikdə işləyəcək.
Eynilə Fransa hökuməti 2020-ci ilə qədər 2 milyon elektrik ilə işləyən və hibrid avtomobil istehsalı üçün infrastrukturun yaradılmasına 1,5 milyard avroluq investisiya etməyi planlaşdırır. Bu investisiya əsasən infrastrukturun tikilməsinə fokuslanacaq, həm də yaşıl nəqliyyat vasitələri istehsalçılarını və alıcılarını subsidiyalar ilə təmin edəcək. 2020-ci ilə qədər enerji doldurma şəbəkəsi inkişaf edəcək, ümumilikdə enerjidoldurma nöqtələrinin sayının 4 miyona çatdırılması (hər bir nəqliyyat vasitəsi üçün 2 məntəqə) planlaşdırılır. Hökumət həm də istehsalçıları Fransada elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin istehsalı zavodlarının yaradılması üçün 100 milyonlarla avro məbləğində vəsaitlə təmin edir. Məsələn hökumət Paris yaxınlığında Flinsdə batareya istehsalı zavodunun tikintisi üçün “Renault” şirkətinə 125 milyon avroluq kömək etmişdir. “Peugeot” və “Daimler” kimi avtomobil istehsalçıları da hökumətdən elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafı üçün maliyyə dəstəyi almışlar. “Renault-Nissan” alyansı Fransız-Yapon avtomobil istehsalçılarının starteji əməkdaşlığı nəticəsində yaradılmışdır. “Renault” şirkətinin qərargahı Fransanın Paris şəhərində, “Nissan” şirkətinin qərargahı isə Yaponiyanın Yokohama şəhərində yerləşir. 11
Şirkətlər 1999-cu ildən strateji tərəfdaş olmuşlar, təxminən 450 min işçiləri və 8 markaları var: “İnfiniti”, “Renault Samsung Motors”, “Dacia”, “Datsun”, “Venucia”, “Lada”, eləcə də “Renault” və “Nissan”. Qrup 2013-cü ildə dünyada 8,3 milyon avtomobil satmışdır. Alyans yaşıl avtomobil istehsalında dünya lideri olmaq üçün özünün elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri və batareya inkişaf proqramlarına 4 milyard avro xərcləmişdir. Bu investisiyalar əsasında yaradılmış ilk elektrik avtomobili “Nissan Leaf” idi. 2010-cu ilin dekabrında ABŞ və Yaponiyada buraxılmışdır. 2011-2013-cü illər arasında Renault 4 batareya ilə işləyən nəqliyyat vasitəsi buraxdı. Alyans dünyanın ən böyük elektrik nəqliyyat vasitələri istehsalçısıdır ki, iyun 2015-ci ilə qədər qlobal satışları 250 minə çatmışdır. Alyansın ən çox satılan elektrik avtomobili “Nissan Leaf”dir. 2015-ci ilin iyun ayına qədər “Nissan Leaf”in satışı 180 mini keçmişdir. “Nissan Leaf” eyni zamanda tarixdə ən çox satılan elektrik nəqliyyat vasitəsidir. Nissanın 2-ci elektrik ilə işləyən avtomobili isə 2014-cü ilin iyununda Avropada, oktyabrında isə Yaponiyada buraxılan “Nissan e-NV200” modeli oldu. “Nissan” 2017-ci ilin martına qədər daha 2 elektrik ilə işləyən avtomobil modeli buraxmağı planlaşdırır. 2013-cü ildə Alyans 2020-ci ilə qədər 1,5 milyon elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitəsi satmaq hədəfini elan etdi. Eyni zamanda Böyük Britaniya və Portuqaliyada elektrik avtomobilləri üçün litium-ion batareyalarının istehsalı zavodlarının tikintisini planlaşdırır.
İspaniya Avropada 2-ci, dünyada isə 12-ci ən böyük avtomobil istehsalçısıdır. İspaniyada 17 avtomobil istehsalı zavodu mövcuddur. Bu sənaye sahəsində 300 min nəfər çalışır. 2013-cü ildə İspaniyada 2,2 milyon avtomobil istehsal olunmuşdur ki, onun da 1,9 milyonu dünyanın 130-dan çox ölkəsinə ixrac edilmişdir. “Renault”, “Mercedes-Benz”, “Peugeot-Citroen”, “Nissan” özlərinin elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrini İspaniyada istehsal edirlər. “Commarth” şirkəti isə 100% ispan mənşəli elektrik ilə işləyən nəqliyyat
12
vasitələri istehsalçısıdır. İspaniyada yerləşən avto-hissə istehsal edən şirkətlər elektrik və hibrid avtomobillərini komponentlərlə təmin edir. İspaniyada elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafı üçün “AEDİVE” biznes assosiasiyası fəaliyyət göstərir. İspan şirkətləri və Araşdırma Texnologiya mərkəzləri yeni batareyalar üzrə 3 Avropa layihəsinə başçılıq edir: “NECOBAUT”, “SOMABAT” və “GREENLİON”. Ümumiyyətlə bir sıra Avropa ölkələri son bir neçə ildə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin istifadəsinin genişləndirilməsi hədəfini müəyyən ediblər. Avropa üzrə 2020-ci ilə qədər 8-9 milyon elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin istifadəyə verilməsi hədəflənmişdir. Lakin hədəflər ölkələr üzrə dəyişir. Məsələn, Fransanın elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrə dair 2020-ci ilə qədər 2 milyon, Almaniyanın 1 milyon, Niderlandın 2020-ci il üçün 200 min, 2025-ci il üçün isə hədəfi vardır.
Norveç hal-hazırda elektromobillərin istehsalına görə əsas yerlərdən birini tutur. Elektrik avtomobillərinin inkişafı Norveçdə 5 fərqli mərhələdən keçmişdir. Bunlar konseptin inkişafı, test edilməsi, erkən bazar, bazara giriş, bazar genişləndirilməsi mərhələləridir. Konsept inkişafı mərhələsində (1970-1990) elektrik nəqliyyat vasitələrinin prototipləri “Bakelittfabrikken” (“Th!nk”in sələfi), “Strømmens Verksted” və “ABB” kimi özəl müəssisələr tərəfindən Norveç araşdırma şurasının maliyyə dəstəyi ilə hazırlanmışdır. Test mərhələsində (1990-1999), ilk nəqliyyat vasitələri ictimai test proqramlarında sınaqdan keçirilmiş və Norveç istehsalı Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri buraxılmışdır (“Th!nk”). İlk istifadəçilər müəssisə və təşkilatlar idi. Lobbiçilik fəaliyyəti başlandı və Norveç Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri assosiasiyası “Norstart” yaradıldı. Bu da elektromobillər üçün ilk imtiyazların tətbiqi ilə nəticələndi ki, bu imtiyazlara qeydiyyat vergisi və illik nəqliyyat vasitələri lisenziya haqqından və yol gömrük rüsumundan azad
13
etmələr daxil idi. Danimarkadan “Kewet” elektromobilləri idxal edildi. Bu mərhələ “Th!nk” və balaca “Kewetin” müflis olması ilə qutardı. Erkən Bazar mərhələsi ”Ford Motor”un 1999-cu ildə “Th!nk”i alması və ilk modeli buraxması ilə başladı. Norveçdə “Kewet” istehsalına başlandı. Yeni imtiyazlar başlandı ki bunlara aiddir: 2001-ci ildən ƏDV-dən azad olma (25% Norveçdə). Bazara giriş mərhələsi (2009-cu ildən) yeni “Th!nk” və “Pure Mobility” (“Buddy” və ya “Kewet” kimi tanınır) modellərin buraxılması ilə başlandı. 2013-cü il bazar genişlənməsi mərhələsi ilə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri təklif edən maşın dillerlərinin sayı artdı. 2013-cü ilin birinci yarısında elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin sayı 13 mini keçdi. 2013-cü ildə Norveç elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri bazarının inkişafı üçün nəzərdə tutulan imtiyazlara qabaqcıl dövlət olmuşdur. Nəticədə illik satış üzrə adambaşına düşən ən yüksək göstərici Norveçdədir. Norveçdə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin avtonəqliyyat vasitələrinin ümumi sayında payı hələ də 2%-dən azdır. Buna baxmayaraq Norveçdə elektromobillərin satışı digər ölkələrlə müqayisədə yüksəkdir.
Elektromobillərin təşviqi üçün nəzərdə tutulan iqtisadi imtiyazların bu göstəricidə xüsusi rolu var. Norveçdə elektromobillərin təşviqi üçün həyata keçirilən siyasət və nəzərdə tutulan imtiyazlara daxildir (ev təsərrüfatları üçün nəzərdə tutulub):
Fiskal: Avtomobilin qeydiyyatı üçün vergidən azad olunma, nəqliyyat vasitəsinin istifadəsi üçün illik lisenziya haqqının azaldılması, tətbiq olunan gəlir vergisinin azaldılması (şirkət avtomobilləri üçün nəzərdə tutulur), ƏDV-dən azad olunma və s.
bərələrdən istifadə zamanı aşağı tariflər, pulsuz parkovka imkanları, şarj stansiyaları (enerjidoldurma stansiyaları) pulsuz istifadə.
14
Yalnız 2 imtiyaz elektrik şarjı üçün girişi olan hibrid avtomobillərə təqbiq olunur ki, bunlara da: qeydiyyat üçün gömrük rüsumundan azad olunma və ictimai şarj stansiyalarından pulsuz istifadə daxildir. Bir çox hökumətlər elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri üçün infrastrukturun yaradılmasına investisiya edir (“Charging” stansiyaları, parkinq üçün xüsusi yerlər və s.). Məsələn Estoniyada ölkə ərazisində 165 sürətli enerjidoldurma məntəqəsi quraşdırılmışdır. 5.000 vətəndaşdan birinə azı 1 stansiya düşür.
Avtomobil sənayesi Almaniyada ən böyük sənaye sahəsidir. Belə ki 2013- cü ildə Alman avtomobil istehsalçıları 13 milyon nəqliyyat vasitəsi istehsal etmişdirlər ki, bu da qlobal istehsalda payı 17%-dir. Almaniya Avropada avtomobil istehsalına görə liderdir, belə ki 2013-cü ildə Alman zavodlarında 5,4 milyon minik avtomobili istehsal olunmuşdur. 2013-cü ildə avtomobil sektorunun illik dövriyyəsi 361 milyard avro olmuşdur ki, bu da ümümi sənaye gəlirlərinin 20%-i deməkdir. Təqribən 756 min işçi avtomobil sənayesində işləyir (2013). ÜDM-nin 20%-i demək olar ki avtomobil sektorundan gəlir. Almaniya 2020-ci ilə qədər elektromobillər üçün ən böyük bazara çevrilməyi öz qarşısına qoymuşdur. “1 milyon elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri 2020-ci ilə kimi yollarda” “Milli Elektromobillərin İnkişafı Planının” əsas məqsədidir. İndiyə qədər Alman hökuməti elektromobillərin inkişafı üçün regionlarda 1,5 milyard avro sərmayə yatırıb. Eyni dövr ərzində avtomobil istehsalçıları isə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafına 17 milyard avro sərf ediblər. “Pilot regionlarda Elektromobiliti” proqramı Almaniyada 8 pilot elektromobil layihəsinini həyata keçirilməsinə 130 milyon avro sərmayə ayırıb. 2014-cü ildə yeni “Elektromobillər qanunu” qəbul olunmuşdur ki, bu qanun 2030-cu ilin iyun ayına kimi qüvvədə olacaq. “Milli Elektromobillərin 15
İnkişafı Planı” çərçivəsində ilkin olaraq avtomobillərin, enerji saxlama cihazları və infrastrukturun inkişafı üçün 500 milyon avrodan çox vəsait ayrılacaq. 2010-cu ilin fevral ayında İqtisadiyyat və Texnologiya Nazirliyi Nəqliyyat, Tikinti, Şəhərsalma Nazirliyi ilə birgə Elektromobillər üçün birgə agentlik (GGEMO) yaratdı. Agentlik xüsusi olaraq Federal hökumətin elektromobillər üçün tapşırıqlarını əlaqələndirmək və sürətləndirmək üçün yaradılmışdır. 2010-cu ilin may ayında isə Alman Federal hökuməti siyasət, sənaye, elm, yerli hakimiyyət orqanları və istehlakçılardan ibarət “Milli Elektromobil Platforması” (NPE) təşkil etdi. Hökumətin elektromobillər proqramı elektromobillərin təşviqi üçün bir sıra vergi güzəştləri mexanizmləri və yol idarə edilməsi tədbirləri müəyyən edir. Asiya Hindistan Hindistan 2012-ci ildə 3,3 milyon avtomobil və 13 milyondan artıq ikitəkərli nəqliyyat vasitələri istehsal edərək əsas avtomobil istehsalçılarından birinə çevrilmişdir. Əgər 2002-ci ildə qlobal maşın istehsalında Hindistan sənayesinin payı 1,69% idirsə, keçən 10 illikdə sürətli inkişaf edərək 2012-ci ildə bu rəqəm 5,2%-ə çatmışdır. Eyni zamanda ikitəkərli nəqliyyat vasitələrinin istehsalı bazarında 2-ci ən böyük olmuşdur (Çindən sonra). Avtomobil sənayesində dominantlığı daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən avtomobillər təşkil edir. Hindistanda atmosferə atılan karbon dioksid (istixana qazı) qazının 18%-i nəqliyyat sektorunun payına düşür (SMEV, 2012), neft istehlakının 70%-i isə idxal edilir (EIA, 2011). Neft asılılığını azaltmaq, yeni iş yerlərinin yaradılması və iqtisadi inkişaf, şəhər çirklənməsinin azalması kimi üstünlüklər və nəhayət bu texnologiyaya artan qlobal maraq Hindistan hökumətini elektromobillərin təşviqinə yönəltdi. 16
Hindistan 2000-ci illərin əvvəllərindən alternativ enerji ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin, xüsusilə də elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin genişləndirilməsi siyasətinə keçdi. 2010-cu ildə Yeni və Bərpa olunan Enerji Nazirliyi 2 və 3 təkərli elektrik nəqliyyat vasitələrinin alınması üçün subsidiyaların verilməsinə başladı. Bunun ardı olaraq 2011-ci ilin əvvəlində Hökumət Ağır Sənaye Departamentinin nəzdində Yeni və Bərpa olunan Enerji Nazirliyinin, Ətraf Mühit və Meşə Nazirliyinin və Şəhərsalma Nazirliyinin iştirakı ilə “Elektromobillər üçün Milli Missiya” proqramını elan etdi.
Məqsəd:
2020-ci ilə kimi yollara 6-7 milyon elektriklə işləyən nəqliyyat vasitələri (EV) buraxmaq
Qalıq yanacaqlardan asılılığı azaltmaq
Təmiz texnologiyaları təbliğ etmək
Bu necə həyata keçiriləcək?
Hökumət və avtomobil sənayesi birlikdə Hindistanda elektriklə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafına 230 milyard İNR (təqribən 3,7 milyard dollar) investisiya yatıracaqlar.
2,2 milyard dollar) investisiya qoyacaq. Avtomobil istehsalçıları isə 80 milyard İNR (təqribən 1,3 milyar dollar) sərmaye qoyacaqlar.
etdirmək üçün dəstək tədbirlərindən istifadə edəcək
Əməkdaşlıq:
Almaniya və Çin firmaları və tədqiqat mərkəzləri ilə potensial əməkdaşlıq imkanları araşdırılacaq
Avtomobil sektoru üzrə Hind-Alman Birgə İşçi qrupu səmərəli avtomobil texnologiyaları, alternativ yanacaqların və sürücülərin inkişafında əməkdaşlığın gücləndirilməsi üçün yaradılmışdır.
Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri bazarı Hindistanda sürətlə inkişaf edir. Hindistanda elektrik avtomobillərinin istehsalçısı və satıcısı yalnız 17
“Mahindra-Reva” markasıdır. Eynilə hibrid avtomobillərinin satıcısı isə “Toyota Kisloskar”dır.
2013-cü ildə dünyada təxminən 87 milyon avtomobil istehsal edilmişdir ki, onun da təqribən ¼ hissəsi Çinin payına düşür. Eyni ildə Çinin illik avtomobil istehsalı Almaniya, Yaponiya və ABŞ-ın birgə istehsalını üstələmiş, avtomobil sənayesinin ümumi gəliri 834 milyard ABŞ dollarına çatmışdır (Statista 2015 ). Adambaşına düşən avtomobil sayını nəzərə alsaq Çin avtomobil bazarı üçün böyük inkişaf potensialı var. Analitiklər hesab edirlər ki, Çin gələcəkdə alternativ enerji ilə işləyən avtomobillər üçün də ən böyük bazara çevriləcək. Hal-hazırda Çin hökuməti elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafının sürətləndirilməsi və təşviqi üçün siyasət həyata keçirir. Çin hökuməti 1991-1995-ci illərdə “Milli 8-ci 5 illik Plan” (National Eighth Five-Year Plan) dövründə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkjişafını dəstəkləməyə başladı. Daha sonra isə elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri sənayesinin inkişafı “Milli 863 Plan”ına daxil edildi. 2008-ci ildə Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin istehsalını təşviq etmək üçün “Milli Yeni Enerji Avtomobil Sənayesi T10 İttifaqı” yaradıldı. Bu ittifaqa 10 əsas avtomobil şirkəti daxildir. 2006-2010-cu illərdə “Milli 11-ci 5 İllik Plan” ( National Eleventh Five-Year Plan) çərçivəsində elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri istehsal edən şirkətləri dəstəkləmək üçün araşdırma və inkişaf (R&D) layihələrinə təqribən 1,2 milyard yuan (təxminən 165 milyon ABŞ dolları) sərmaye yatırdı. Hal-hazırda Çində elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri sənayesinin əsas iştirakçıları “Şangay” Avtomotiv Sənayesi Korporasiyası (SAİC), “Dongfeng Motor” Korporasiyası (DFM), “FAW” qrup korporasiyası (FAW), Çanqan Avtomobil Qrupu, “Beijing” Avtomobil Korporasiyası, “Geely” Avtomobil Korporasiyası, “Chery” Avtomobil Kompaniyası, “BYD” şirkəti və digər şirkətlərdir. 18
“FAW” şirkəti 1953-cü ildə yaradılmışdır və Çinin ilk avtomobil şirkətidir. 1990-cı ildən bəri elektrik avtomobilləri istehsal edir və 2010-cu ildən bəri “Milli Yeni Enerji Avtomobil Sənayesi T10 İttifaqı”nın üzvüdür. “Bugünə qədər Çin kökuməti Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin ekosisteminin inkişafını sürətləndirmək üçün 37 milyard yuan (təxminən 6 milyard ABŞ dolları) investisiya etmişdir. Elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri sənayesi Milli inkişaf və İslahat Komissiyası tərəfindən 7 strateji yeni sənaye sahəsindən biri kimi seçilmişdir. Enerjidoldurma məntəqələri elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri sənayesinin əsas komponentlərindən biridir. Onların sayının azlığı elektrik avtomobillərinin inkişafına mənfi təsir göstərir. 12-ci 5 illik plan çərçivəsində (2011-2015) hökumət 25 şəhərdə 2 minə yaxın enerjidoldurma məntəqəsi və 400 minə yaxın şarj düyməsi quraşdıracaq. Çin həm də elektrik avtomobillərinin inkişafı sahəsində ikitərəfli əməkdaşlığa üstünlük verir. Belə ki Çin, ABŞ və Almaniya ilə bu sahənin inkişafında birgə fəaliyyət göstərir. Çinin öz ixrac yönümlü istehsal sektoru ilə ABŞ-a elektrik avtomobilləri, onların hissələri, batareyalar və digər komponentlər satmaq planları var. Eyni zamanda, ABŞ texnologiya və nəqliyyat vasitələrinin texniki modelləşdirilməsi sahəsində dünya lideridir. ABŞ və Çin birgə ABŞ-Çin Təmiz Enerji Mərkəzi (CERC) yaratmışdırlar ki, bu da əsasən 3 sahəyə fokuslanır: təmiz kömür, “yaşıl” binalar və təmiz nəqliyyat vasitələri. Digər tərəfdən Çin elektrik ilə işləyən avtomobil sənayesinin inkişafında bir sıra Avropa ölkələri ilə də əməkdaşlıq edir. Hal-hazırda Çin Avtomobil Texnologiya və Araşdırma Mərkəzi Almaniya ilə birlikdə Çində “Mini-e” elektrik ilə işləyən avtomobili üçün bazar araşdırması həyata keçirir. Hazırda həyata keçirilən “Yanacaq-səmərəli və Yeni enerji Avtomobillər üçün İnkişaf Planı” alternativ enerji ilə işləyən avtomobil sənayesinə dəstək üçün əsas sənaye planı kimi görülə bilər. Bu plan Çinin alternativ enerji ilə işləyən avtomobillərinin sayınının 2020-ci ilə qədər dünya lideri etməyi nəzərdə tutur. Daha çox elektrik ilə işləyən avtomobillərin inkişafına diqqət ayırır və 19
hökumət alternativ enerji ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin inkişafı zənciri üçün 100 milyard çin yuanı (təqribən 16 milyard ABŞ dolları) investisiya edəcəkdir (Li 2010). Plan 2020-ci il üçün hədəflənmişdir və 2 müxtəlif mərhələdən ibarətdir: 1- ci mərhələdə (2011-2015-ci illəri əhatə edir) elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri və “plug-in” hibrid maşınları üçün ilkin inkişaf mərhələsi olacaq. Bu dövrdə Çin müəssisələri əsas texnologiyaların, avtomatik transmissiya, yüngül materiallar istehsalını idarə edir. 2-ci mərhələdə isə (2016-2020-ci illər üçün nəzərdə tutulub) avtomobillərin inkişafına daha çox diqqət yetiriləcək. 2020-ci ilə kimi avtomobillərin sayının 5 milyona çatdırılması hədəflənmişdir.
2008-ci ildə Çin hökuməti “10 Şəhər, 1000 nəqliyyat vasitəsi proqramı”nı təqdim etdi ki, proqram şəhərlərdə elektrik ilə işləyən avtomobillərin fərdi və ictimai istifadəsinə təşviq üçün kömək edirdi. 2009-cu ilin əvvəlində ilk olaraq bu proqramda iştirak etmək üçün 13 şəhər seçildi, daha sonra 2010-cu ildə 7 şəhər daha bu proqrama əlavə olundu. Nəhayət 2011-ci ildə proqram 25 şəhərə genişləndirildi. İlk olaraq 5 pilot şəhərdə (Şanxay, Çanqçun, Şenzen, Hanqzhou, Hefei şəhərlərində) şəxsi elektrik avtomobilləri və digər alternativ enerji ilə işləyən avtomobillərin alıcılarına subsidiyalar təklif edilir. Aşağıdakı cədvəldə 8 Çin avtomobil istehsalçısının buraxdığı elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri və onların daxili yanma mühərriki ilə işləyən ekvivalentləri verilmişdir.
BYD
E6 M6
Chery M1 EV,QQ3 EV M1, QQ3 Chana
Benni EV-Chana Benni
Zotye 5008 EV
5008 20
Gonow GA6380 EV GA6380 Haima
Freema EV Freema
Lifan 620 EV, 320 EV 620,320 Great Wall Motors ULLA PERI
Yaponiya 2012-ci ildə Yaponiyanın batareya elektrik avtomobilləri qlobal satış bazarının 20%-ni, elektrik şarjı üçün girişi olan hybrid avtomobilləri isə qlobal bazarın 12%-ni təşkil etmişdir. 2013-cü ildə 29.761 elektrik şarjı üçün girişi olan elektrik avtomobili satılmışdır ki, “Nissan Leaf”in bu satışda payı 49%, “Mitsubishi Outlander”in isə 36% təşkil edir. Elektrik avtomobillərinin inkişafı üçün dəstəklər 1970-ci ildən başlandı. 1993-cü ildə elektrik şarjı üçün girişi olan elektrik avtomobilləri üçün 1.000 enerjidoldurma stansiyasının qurulması məqsədilə “Eko-Stansiya” (Eco-Station) layihəsi başladı. 2013-cü ilin avqust ayının məlumatına əsasən Yaponiyada 1.700 sürətli, 3.000 normal olmaq üzrə enerji doldurma məntəqəsi var ki, sürətli enerji doldurma məntəqələri əsasən “Nissan” dilerlərində yerləşir. Yaponiya atmosferə atılan istixana qazlarının qarşısının alınması üçün hərəkətə keçən ilk dövlətlərdən biridir. Elektromobillərin təşviqi də bu startegiyanın bir parçasıdır. Yaponiya hal-hazırda enerji resurslarının demək olar ki hamısını idxal edir. 2011-ci il sunamisinə qədər Yaponiya nüvə enerjisinin ən böyük üçüncü istehsalçısı idi. Sunamidən sonra Yaponiya özünün kömür, neft və qaz idxalını artırıb. Alternativ enerji mənbələri, məsələn hidroenerji Yaponiyanın enerji istehlakının cəmi 6%-ni təşkil edir. Yaponiya eyni zamanda batareya ilə işləyən elektrik avtomobillərinin inkişafında dünya lideri olan və litium-ion batareyalarını ilk sınaq edən avtomobil şirkəti “Nissan” şirkətinin vətənidir. 2009-cu ildə Yaponiyanın qlobal litium-ion istehsalında payı 57%, Cənubi Koreya 17% və Çin isə 13% olmuşdur. Batareya sənayesi Yaponiyanın sənaye siyasətində potensial inkişaf edən sahələrdən biri kimi vurğulanmışdır. 21
Son hökumət siyasəti olan “Gələcək nəsil Avtomobil Strategiyası 2020” 2020-ci ilə qədər ölkədə 2 milyon enerji doldurma, 5.000 sürətli enerji doldurma mənətəqəsinin qurulması hədəfi daxil edilmişdir. Bu siyasətin bir hissəsi olaraq 2011-2012-ci illərdə enerji təchizatı infrastrukturunun yaradılmasına və alıcıların imtiyazlarla təmin olunmasına 356 milyon ABŞ dollar ayrılmışdır. 2001-ci ildən bəri yaponiya elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin alıcılarına müəyyən imtiyazlar edir. Bu imtiyazlar məbləğlərinə və strukturuna görə fərqlidir. 2012-2015-ci illər üçün isə elektrik şarjı üçün girişi olan hibrid avtomobilləri və müəyyən dizel və təbii qazla işləyən avtomobillər əlavə dəyər vergisindən azad edilib. ABŞ Son bir neçə il ərzində ABŞ bazarında elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinə maraq artmışdır. 2008-ci ildən 2014-cü ilin sentyabrına kimi ABŞ- da 250 mindən çox elektrik avtomobili satılmışdır ki, ümumi satışın 40%-i Kaliforniyanın payına düşür. 2014-cü ilin iyun məlumatına əsasən ABŞ elektrik avtomobilləri bazarında 45% qlobal satış payı ilə dünya lideridir. Bu müddətdə ən çox satılan avtomobillər “Chevrolet Volt”, “Nissan Leaf”, “Prius PHV” və “Tesla Model S” olmuşdur. ABŞ-da dövlət səviyyəsində elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin təşviqi məqsədilə siyasət həyata keçirilir. ABŞ daxili istehsalın və litium-ion texnologiyasında qlobal liderə çevrilmək üçün böyük məbləğdə investisiya etmişdir. Tenesi, Delaver və Kaliforniya ştatlarında elektromobil zavodlarına 2,4 milyard ABŞ dolları məbləğində kredit ayrılmış, elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri üçün batareya, motor və digər komponentlər istehsal edən 30 zavoda 2 milyard ABŞ dolları dəyərində qrant verilmişdir. Vergi güzəştləri və digər tədbirlər istehlakçıların elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələrini seçməsi üçün təkan olmuşdur. Bərpa aktı (The Recovery
22
Act) çərçivəsində vergi krediti ayrılmışdır (nəqliyyat vasitəsinin batareya gücündən asılı olaraq 2.500 dollardan 7.500 dollara qədər). 2011-ci ildə ABŞ Prezidenti Barak Obama ölkənin neft asılılığını azaltmaq məqsədilə 2015-ci ilin sonuna qədər yollara 1 milyon elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitəsi buraxmaq məqsədlərini elan etmişdir. Elektrik avtomobilləri daxili yanma mühərriki ilə işləyən və hibrid avtomobillərə nisbətən bahadır ki, bunun da səbəbi litium-ion batareyalarının dəyəridir. 2013-cü ildə Enerji Səmərəli İqtisadiyyat üçün Amerika Şurası (American Council for an Energy-Efficient Economy) hesabatında bildirildi ki, batareya qiymətləri 2007-ci ildə hər kilovat saat üçün 1.300 ABŞ dollarından 2012-ci ildə 500 ABŞ dollarına düşmüşdür. ABŞ-ın Energetika Departamenti batareya qiymətlərinin aşağı salınması üçün hədəflər qoymuşdur. Departamentin sponsorluğu ilə həyata keçirilən araşdırma nəticəsində 2022-ci ilə qədər batareya qiymətlərinin 125 dollar/kilovat saat olması hədəflənir. Tesla Motors – elektrik avtomobilləri və elektrik nəqliyyatı üçün qidalanma qurğu birləşmələri layihələndirən, istehsal edən və satan Amerikan şirkətidir. “Tesla” şirkəti özünün birinci idman maşını olan “Tesla Roadster” modelinin istehsalının ardınca geniş diqqət mərkəzinə çevrilib. Şirkətin növbəti modelləri lüks sedan “Model S”, “Model X” və “Model 3” markalarıdır. “Tesla Motors” elektrik mühəndis və fizik Nikola Teslanın şərəfinə adlandırılıb. Qlobal elektrik ilə işləyən nəqliyyat vasitələri bazarı əsasən Avropa, ABŞ və Yaponiyanı əhatə edir. 2009-cu ildə Obama administrasiyası 2015-ci ilə kimi yollara 1 milyon elektrik şarjı üçün girişi olan avtomobil buraxmaq məqsədlərini elan etdi. Stimul, batareya istehsalı (2 milyard ABŞ dolları), avtomobil vergisi krediti (2 milyard ABŞ dolları), infrastrukturun yaradılması (400 milyon ABŞ dolları), yüksək səmərəli nəqliyyat vasitələrinin ictimai istifadə üçün satın alınması (300 milyon ABŞ dolları) və s. daxil olmaqla bu proqram üçün dövlət tərəfindən 14,4 milyard ABŞ dolları vəsait ayrıldı. Yüklə 155,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|