Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

1.3 İnnovativ investisiyaların maliyyəlaşdırılməsində bank

kreditlərinin rolu
Sənaye qurumlarının 2011-2014-cü illərdə innovasiyalara maneə yaradan əsas amillər aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

Sənaye qurumlarında innovasiyalara maneə yaradan amillər
	İnnovasiyalara mane olan amilləri aşağıdakı kimi dəyərləndirən müəssisələrin sayı
	əsas və ya həlledici				əhəmiyyətli				az əhəmiyyətli
	2011	2012	2013	2014	2011	2012	2013	2014	2011	2012	2013	2014
İqtisadi amillər
öz pul vəsaitinin kifayət qədər olmaması	30	22	25	35	41	47	28	30	32	23	24	13
dövlət tərəfindən maliyyə yardımının kifayət qədər olmaması	17	9	13	12	26	18	22	36	21	20	20	11
təzə məhsullara ödəniş qabiliyyətli tələbatın aşağı olması	3	3	4	4	19	24	25	18	30	16	18	14
yeniliklərin dəyərinin yüksək olması	13	13	8	10	22	29	33	25	21	14	15	11
yüksək iqtisadi risk	5	9	7	8	18	21	20	20	20	21	23	17
təzə məhsullara çəkilən xərclərin əvəzinin ödənilməsi müddətlərinin uzun olması	9	7	5	4	17	16	16	14	19	21	26	20
İstehsal amilləri
müəssisənin innovasiya potensialının aşağı olması	7	5	8	15	33	43	35	25	39	21	23	10
ixtisaslı işçilərin çatışmaması	7	2	3	2	9	26	23	19	30	21	19	18
yeni texnologiyalar haqqında informasiyanın çatışmaması	4	3	5	10	15	27	22	14	25	15	17	14
müəssisələr tərəfindən yeniliklərin qəbul edilməməsi	5	5	3	3	12	13	12	10	20	18	20	17
satış bazarları haqqında informasiyanın çatışmaması	4	3	2	4	9	14	15	14	19	17	19	12
digər müəssisələr və digər elmi təşkilatlar ilə kooperasiya üçün imkanların olmaması	2	3	-	-	12	9	11	7	17	23	27	20
Digər səbəblər
daha əvvəlki innovasiyalar nəticəsində təzə məhsullara ehtiyacın olmaması	6	2	2	2	8	16	16	9	22	14	20	16
innovasiya prosesi müddətinin qeyri-müəyyən olması	2	2	2	2	7	12	12	9	22	15	18	16
Innovasiyada vasitəçilik, hüquq, informasiya, bank və s. xidmətlərinin inkişaf etməməsi	4	2	4	2	24	27	23	20	21	17	18	10
texnologiyalar bazarının inkişaf etməməsi	5	6	3	4	17	29	29	27	32	15	21	15

Mənbə www.stat.gov.az

Hələ bir neçə il əvvəl, bütün alim və ixtiraçılar bir səslə elm və innovasiya üçün maliyyə çatışmazlığından bəhs edirdi. Aktivlərini toplayan inkişaf institutları olan RVC, RUSNANO, VEB və müxtəlif digər agentliklər yavaş-yavaş biznesə pul ayırmağa başlayır. Bu gün vəsait çatışmamazlığının həll olunmamasına baxmayaraq məsələ artıq ikinci plana keçir və digər problemlər gözə görünməyə başlayır. İnnovativ ideyaların maliyyəlaşdırılməsində bankların üzləşdiyi çətinliklər və kreditlərinin alınmasında yaranan problem sadə şəkildə aşağıdakı bir neçə formada özünü göstərir:

İnnovatorlar bəradə səhv təsəvvür

Məlum oldu ki, tipik rus alim ixtiraçıları haqqında dövlət qurumlarının rəhbərlərinin təsəvvürləri səhvdir. Onlar əsasən mükəmməl informasiya texnologiyaları bilikli və Prezident Medvedev tərəfindən gözlənilən güclü kompüter biliklərinə malik bir gənc tələbə deyil, artıq on il ixtirası üzərində işləmiş və onun planlarını həyata keçirmək üçün ömrünü həsr etmiş Sovet təhsillli yaşlı bir adamdır.

Bütün "yenilikçi" proyektlərinin 70% -dən çoxu - hələ sovet dövründə başlamış ideyalardır. Düşünülür ki, enerji, tibb və biotexnologiyada qabaqcıl proyektləri təqdim edən insanların orta yaşı 60-a yaxındır. Burada adi təcrübədən bir nümunə çəkmək olar. Bu yaxınlarda bir neçə diaqnostik cihazların funksiyalarını birləşdirən yeni tibbi cihaz proyektsinin maliyyəlaşdırılməsini tədqiq edilmişdir. Proyektnin potensial olaraq böyük tələbata malik olması onu kommersiya baxımından maraqlı edirdi. Amma proyektnin təşəbbüskarı ilə söhbətdən sonra cihaz icad edən və ürək-damar sistemi problemlərinin diaqnostikası problemlərini həll etməyi planlaşdıran alim özü hipertoniyadan əziyyət çəkirdi və proyektnin tam inkişafı və kommersiyalaşdırılması ilə məşğul olmağı davam edə bilməyəcəyi aşkar idi.

Zəif hazırlanmış proyektlər

Rus alimlərinin bu gün investorlar üçün proyektni düzgün təqdim edə biləcək zəruri iqtisadi biliklərə malik deyil. Statistik bir illüstrasiyaya nəzər salaq: ROSNANO üç il ərzində nəzərdən keçirdiyi 2000 proyekt müayinə olunaraq yalnız 90 proyekt investisiya üçün təsdiq almış və real olaraq maliyyəni yalnız 30 şirkət əldə edib. Dünyadakı qlobal müəssisənin kapital investisiyaları statistikasına görə, maliyyəyə qəbul proyektlərin yalnız 3-4% investisiya əldə edə bilir ki, bu da hər otuz ideyadan yalnız biridir.

Rusiyada proyektlərin ümumi sənədləşməsinin düzgün şəkildə olmaması xaricdəki proyektlərə nisbətən orta hesabla iki dəfə daha artıq vaxt ərzində nəzərdən keçirilir. Bir tərəfdən elmi ixtiraçıların biznes plan hazırlanması üçün elmi biliklərin olmaması, digər tərəfdən isə proyektlərin düzgün sənədlaşdırılməsi üçün bacarıqlı mütəxəssisləri cəlb etmək üçün vəsaitin olmaması tez-tez proyektnin inkişaf sürətini yavaşladır. Məsələn, çox az halda RUSNANO üçün proyektnin nəzərdən keçirilməsi və maliyyəlaşdırılməsi üçün 1 ildən daha az vaxt çəkir.

2010cu ilin oktyabrında Rusiyanın Rostov-na-Donu vilayətində keçirilən vençur yarmarkası çərçivəsində innovativ proyektlərin yekun seçim turu keçirildi. 46 proyektdən, yalnız 3 ixtira təqdimat unikallığı, aydın təsviri və kommunal bazarının ümumi və bütovlükdə inkişaf planının həyata keçirilməsi üçün lazım olan resurslara malik inkişaf planı verə bilmişdi. Nəzərə çarpan daha bir məsələ - proyektlərin əsasən dövlət sifarişləri üçün nəzərdə tutulmasıdır. Bu da son illərdə milliləşdirilmiş iqtisadiyyatın ortaq problemidir.

İnfrastrukturun olmaması

Bu günün əsas vəzifəsi - perspektiv tətbiqetmələrin bazar gətirib çıxara biləcək, mahiyyət etibarı ilə innovasiyanın tətbiq olunmasını təşkil edə biləcək infrastrukturun formalaşdırılmasıdır. Çox tez-tez ixtiraçılar düzəldə biləcəyi məhsulu bazara uğurlu şəkildə çıxara biləcək komandaya malik olmadan investorların yanına innovativ ideya ilə gəlir. Proyektni həyata keçirə biləcək mütəxəssislərin olmaması həm də özəl və ictimai müəssisələrin kapital fondları tərəfindən investisiyaların ayrılmamasına səbəb olur. Bu funksiyanı öz üzərinə hazırda fəal şəkildə Rusiyanın bütün regionlarında formalaşan "qablaşdırma" şirkətləri öz üzərinə götürməlidir.

RVC və Rusnano ekspertləri proyektyə marağı olduğu təqdirdə sənədlərin hazırlanmasində kömək edə bilər. Bəli, proses uzun zaman alır, ancaq proyektnin təhlili və investisiya qərarı üçün hazırlanır. Həmçinin investisiyaların cəlb edilməsi və proyektni müşayiət etmək üçün bir sıra konsaltinq firmaları var ki, əvəzində proyektnin pay sahibi olmaq şərti ilə əməkdaşlıq göstərməyə hazırdır.

İnvestor riskləri

Son illərdə innovasiya və modernləşmə proyektlərinə investisiyaların cəlb edilməsi sisteminin qurulması üçün dövlət və özəl biznes tərəfindən çoxlu işlər görülüb, Amma müəssisənin kapital investisiyalarının əldə etməsi yolunda hələ də bir sıra maneələr var. Xarici müəssisənin kapital vəsait investorları ölkənin ədliyyə hüquqlarının mükəmməl olmaması, bununla da investisiyanın düzgün şəkildə strukturlaşması yolunda əngəllərin yaranmasına səbəb olmasını göstərirlər, bununla da investorun hüquqlarının qorunması çətinləşir. Bu səbəbdən, çox tez-tez özəl kapital vəsaiti ayıran xarici şirkətlər ingilis hüquq əməliyyatı əsnasında proyektnin qeydiyyətinı xarici şirkət olaraq yaradılmasına israr edir. Eyni zamanda, ROSNANO və RVC benefisiarları ölkə vətəndaşları olsa belə, xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən şirkətlərin proyektlərinə investisiya ayırmağı çox istəmirlər.

FƏSİL II. AZƏRBAYCANDA İNNOVATİV İNVESTİSİYA QOYULUŞLARININ İQTİSADİ HÜQUQİ MEXANİZMLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ

1. 
   . Azərbaycanda investisiya qoyuluşlarının reallaşdırılmasının normativ-hüquqi bazası
   

İkitərəfli investisiya müqavilalərinin hüquqi aspektləri. Maliyyə yatırımları bir neçə göstəricidən asılıdır: təsdiq edən ölkənin siyasi durumundan, iqtisadi irəlləyişin davamiyyətindən və haq-hüquqların varlığından. Haq-huquqların təsdiqlənməsinin və olmasının başqa sərfəli yolu digər xalqlarla müqaisə etməklədir. Başqa ölkələrdən olan yatırımlarların ümumxalq haq-hüquqların yaranmasını hərtəfəli ümumxalq yatırımların sözləşməsindən alır. Hərtərəfli yatırım anlaşması zahiri sərmayenin qorunmasından əlavə, hər təfərli inkişaf üçün birlikdə fəaliyyətin və böyüməsinin vacibliyini bildirir. Ölkəmiz bir çox ölkələrlə iki tərəfli yatırımarın qorunmasının və genişləndirilməsinin həvəslənməsi üçün sözləşmə imzalamışdır, və həmin yatırımların qorunması sözləşmələri şövqə gətirmək məqsədi daşıyır. Bu cür sözləşmələrdə ikitərəfli düzəlişlər, qorunma, narazıçılqların aradan qaldırılması, yatırımçıların öhdəlikləri və digər şərtlər əks etdirilir. Ölkəmizlə qonşu olan Türkiyə arasında yatırımların qorunması və şövqə gətirilməsi üçün 9 fevral 1994-cü il tarixində anlaşma imzalanmışdır. Əvvəlində göstərilib ki, birgə fəaliyyətin böyük inkişafı, ölkələrin bir birinə yaratdığı sərmayeyə davranışında, böyütmək arzusunda yatırımların düzəlişi strukturuna aid anlaşmanın sərmayesində və istehsalat prosesində məhsul almaq üçün tətbiq olunan metodların inkişafını dəstəkləyərək, maliyyə yatırımına alverişli vəziyyətin yaranmasına yardımçı olmaq, habelə sərfəli yatırım şəraiti təqdim etmək üçün anlaşaraq bu məsələlərə uyğun olaraq Anlaşma imzalayıblar. Həmin anlaşmanın əvvəlində göstərilib ki, Anlaşmanın bağlanması ilə ölkələr bir birinə ikitərəfli olaraq sakinlərin və təşkilatların yatırımlarına alverişli vəziyyət təmin etmək üçün çalışır.

Xarici investisiyalara münasibatda təsdiqlədən ölkə birinci yatırımçının gəldiyi ölkə ilə işləmənin öhdəliklərini yerli qanunvericilik orqanların yox, ümumxalq anlaşma formasında qarşılıqlı tənzimetmə formasına üstünlük verməkdədir. Həm İkitərəfli, və digər tərəfli anlaşmalarda yatırım işinin fərdi yanaşmasından əlavə, anlaşmalarda ikitərəfli yatırımçılırarın haqların təsdiqlənməsi və milli aidiyyəti qurumlar, orqanlar tərəfindən yaranan təminatın, ümumxalq fərdi haqlar sahəsində yaranan çətinliklərin haq-hüquqların bərpası təqdim edilir. Ümumxalq anlaşmalarda nizam kimi zahiri yatırımçılara dövriyyəyə yatırımı və ona aid işlərə uyğun haqlı, eyni hüquqlu və alverişli idarə üsulu yaratmaq üçün ölkə öhdəçiliyi əks etdirilir. Bu cür sözləşmələrdə göstərilən şərtlərdən əlavə yatırımın gedişinə aid fərdi halların da sabitləşdirilməsi var. UNCTAD tərəfindən hesablanmış və təqdim edilmiş hesabatda göstərilib ki, dünyamızda bağlanan anlaşmaların ayrı bölməsində xüsusi olaraq qarşılıqlı yatırımların sözləşmələri yer alır. Qarşılıqlı yatırımların anlaşmaları dünya miqyaslı olmasının səbəbi ondadır ki, təzə-təzə inkaşaflara başlayan, və yaxud dəyişən iqtisadiyyati olan ölkələr bərabər olmayan ümumxalq fəaliyyət və inkişaf vəziyyətdə bir çox ümumxalq yatırım anlaşmaları ilə digər inkişafları yaxşı olan ölkələrin qabağında öhdəliyi götürmək istəmirlər. Bu səbəblərdən qarşılıqlı anlaşmalar əsasan iqtisadiyyatı inkişaf etməkdə, və ya atrıq yetərincə inkişaf etmiş ölkələr imzalayır, və ondan sonra siyasətin inamından böyüyərək qarşılıqlı iki ölkə arasından olan anlaşma, daha çox ölkələr arasında imzalanmaya çevrilir. Qarşılıqlı yatırım sözləşmələri iqtisadi inkişafı çox yaxşı olan ölkələrlə bərabər olmaq üçündür, misal üçün, ABŞ, Almaniya, Rusiya və bunlar kimi digər ölkələr. Xeyli belə sazişlar II Dünya müharibasi bitdikdə zahiri yatırımlara fərdi ehtiyacı olan Almaniyaya məxsusdur. Zahiri yatırımların qorunmasının yaradınlası sahəsində nizam kimi Almaniya, Yaponiya, ABŞ kimi ölkələr diqqət mərkəzindədir. Amerika Birləşmiş Ştatları sığortanın və təminatın müəyyən plan əsasında qurulmuş “kvazibeynəlxalq” xarakterli adlandırsa idi, ABŞ-a aid olan insanların fərdi sərmayəni təsdiqlədən ölkə ilə ümxalq yatırım anlaşmaların imzalanması nəticəsində, yaponların və almanların təminatçı qurğuları ümumxalq anlaşmanın varlığından təsiri olmadan ölkədaxili təminat sistemində özünü göstərir. Bundan asılı olmayaraq sərmayə ixracını həyata keçirən ölkə götürən ölkədə siyasət tərəfindən təhlükənin yaranmasından əmələ gələn vəziyyət yaranarsa, özü sərmayəçiyə vurduğu ziyanı aradan qaldırmaq üçün ödəniş edir, və ölkə subroqasiyanı təsdiq edib haqlarını qeyd olunn ölkəyə verir. Unatmaq olmaz ki, yapon və alman təminatın quruluşu əslində ümumxalq sözləşmə nizamını qırağa atmasa belə, subroqasiyanın təsdiqi üçün vaciblik ölkədaxili qanunvericiliyə məxsuzdur. Almaniyanın imzaladığı anlaşmalar ABŞ-ın təqdim etdiyi sözləşmələrdən daha böyük əsas şərhdən ibarət olduğu üçün, bir müddət sonra ABŞ-da Almaniyanın nümunəsinə keçmişdir. Bu səbəbdən alman yatırımçıların daha böyük və fərdi adla ümumxalq haqların varlığı sisteminin (yatırım narazıçılıqların aradan qaldırılması, kommersiyalı olmayan təhlükələrin, ümumxalq sığortalanma və s.) qurulmasında daha tez baş vermişdir. Daha az irəlləmiş dövlətlərə Amerika nümunəsinin riski odur ki, “yatırım düşüncəsi” qanuna uyğun olaraq verilmiş lisenziyaları, əmtəələrin istehsalı, satışı, bundan əlavə (xeyirli qazıntının məhsulatı, kəşfiyyatı aparılması və bir çox fayda verən araşdırma), qanunvericilik və sözləşmə əsasında təqdim edilən haq-hüquqları əks etdirir. Yatırım düşüncəsinin uyğun ABŞ nümunəsi zahiri yatırımların girməsi razılaşmanı müəyyən etmiş dövlətlərin aidiyyati orqanlarından almadığından , fərdi razılıq olmalıdır deyə xeyli sferlərdə iş kimi dəyərləndirilmədən həvəsləndirmir. Amerikanın modelinə uyğun yatırım işi cəmiyyət xarakter gəlir əldə etmək üçün təsdiqlədən ölkə əks tərəfə çağırılması mümkünsüzdür, bu hal baş verdikdə, aidiyyatı iş ümumxalq haqlarının insanların haqlarına uyğun qaydada düzəlir. Çətinliyin vacibliyinə baxaraq ölkələr qısa məzmunlu yatırım düşüncəsindən ibarət anlaşmalara seçirlər. Bu cür anlaşmalar predmetlərin ikitərəfli haqları təmin edir, qorunmasından, anlaşılmazlıqların aradan qaldırılmasından və bunu kimi vacib olan bəndlərdən ibarətdir. Qarşılıqlı yatırım anlaşmaları xüsusi davranma nizamlarının, ümumxalq inkişaf və irəlliyişin haq-hüquq nizamın yaradılmasında vacib amillərdən biridir. Azərbaycan Respublikası ilə qarşılıqlı yatırım anlaşmalarını imzalayan Almaniya ümumxalq anlaşmalarından zahiri sərmayənin milliləşdirilməsi, təminatı, sərmayənin göndərilməsi, milliləşdirilməsində, əvəzləşməsinin, habelə başqa gəlirin normal halda zahiri köçürmək, kommersiyaya aid olmayan təhlükələlərdən qorunm və s. şərtlər daha geniş şəkildə düzəlir. Miililəşdirilmə adi normalardan xaric olan zaman və ictimaiyyətin xeyri naminə uyğun olaraq əvəzləşmə dəyərində təqdim ediləcək vəsaitdə arzu olunan başqa Ölkənin maliyyə sisteminin əsasını təşkil edən pul vahidində, xırda bir fərdi mübahisə yaratmadan köçürmə prosesini yetirmək ixtiyarında olmalıdır. Ekspopriasiyaya uyğun olaraq əvəzləşmə, qazanc və daxil olmalar, qısacası sərmayəçinin qanunvericiliyə aid ödənişlər Beynəlxalq Valyuta Fondu barədə anlaşma bəndlərində göstərilən qarşılıqlı münasibətdə olan tərəflərin müəyyən parametrlər üzrə bərabərliyi nəticəsində edilir. Aidiyyati ümumxalq sözləşmələrdə hüquqların tərtibində anlaşılmazlıqlar olmaması üçün, ümumxalq yatırım əlaqələrinə vaciblik daşıyan (sərmayə, təşkilat, sərmayəçi, qazanc, gəlirlər və s.) ifadələrin qısa məzmunu təqdim edilir. İkitərəfli investisiya anlaşmalarında da öz əksini tapıb. Burada İkitərəfli yatırım anlaşmaları tam yeni strukturun yaratmır. İkitərəfli yatırım anlaşmaları, ələxsus da, Amerika nümunəsi ekspopriasiya və milləşdirilmə işləri ilə bərabər digər yığıncaqlar və ya onlara aid tezisdən ibarətdir. Ekspopriasiyaya aid yığıncaq və ya nümayışlərdə, və ya ödənilən əvəzləşmə formasının icah edilməsi ilkin tendensiyanın marağını özünə çəkir. Əsasan iqtisadi tərəfdən irəlləmiş ölkələr arasında imzalanan anlaşmalarda (misal üçün Almaniya və Hollandiya aralarında imzalamış anlaşmada “əsaslı əvəzləşmə”) tam izahlı formula sübut edilibsə, iqtisadiyyatı irəlləmək tərəfindən fərqlənən dövlətlər aralarında imzalanan sazişlərdə (“cəld, adevkalıq, effektivlik, haqlı və düzgün əvəzləşmənin” verilmələri) dəqiq formulalardan səmərəli istifadə edilir. Axırıncı planın Azərbaycan Respublikası arasında imzalanmış ümumxalq anlaşmalar üçün da xarakterikdir. Ekspopriasiya olunmuş mülkiyyətin ödənilməsinin şərti də zahiri yatırımın sığortalanmasına görə vacib amillərdən biridir. Çünki bəzi beynəlxalq sazişlarda (misal üçün, Kakidoniya və İtaliya öz aralında imzaladığı İkitərəfli investsiya sazisində) göstərilən mülkiyyətin alış-veriş yerində olan qiyməti ilə ödənilməli olan formulası işlədilibsə, başqalarında milləşdirilmiş anda götürülən mülkiyyətin həqiqi dəyərinin ödənilməsi fikirdə tutulmaqdır. Yatırım fəaliyyətində əmələ gələn xırda problemlərdən bəziləri də mübahisələlərin aradan qaldırılması mexanizminə kilidlidir. Sərmayəçilər nizam intizama sadiq olaraq mübahisələlərin aradan qaldırılması üçün istifadə olunan üsul kimi razılaşan ölkənin hüquqi orqanlarına yox, yerli aidiyyatı qurumların olmadığı ümumxalq hüquq orqanlarına və qanunvericiliyə müraciət etməyi daha üstün tuturlar. Fərqli iqtisadiyyatı irəlləmiş səviyyələr qaldığı müddət boyunca və ümumxalq hüquqların adi bərabərliyi əvəzləşdirən institutlar və qaydalar bütöv olmadığı halda, habelə zahiri yatırımların eyni ümumxalq hüquq rejimini müəyyənləşdirməmiş ümumxalq yatırım münasibətlərin tənzimlənməsinin ikitərəfli yatırım anlaşmaların öz əhəmiyyəti itirilməyəcək.