Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

XIV mühazirə 
531
İranın 
milli 
azadlığının 
möhkəmləndirilməsi, 
bütün 
müttəfiqlərlə  dostluq  əlaqələrinin  möhkəmləndirilməsi,  əmək 
haqqında qanunun qəbulu və s. 
«Azərbaycan»  cəmiyyətinin  fəaliyyəti  demokratik  və
milli  qüvvələrin  səfərbər  edilməsində  xüsusilə  çox  faydalı
olmuşdur.  1941-ci  ilin  oktyabrında  azərbaycanlı  ziyalıların  de-
mokratik  nümayəndələrini  öz  siralarında  birləşdirmiş  cəmiyyət 
noyabrın  1-dən  Azərbaycan  və  fars  dillərində  «Azərbaycan» 
qazetinin nəşrinə başladı. Fəaliyyətdə olduğu qısa müddət ərzində
(1942-ci  ilin  əvvəllərində  cəmiyyət  və  onun  orqanı  mərkəzin 
irticaçı  qüvvələri  tərəfindən  qadağan  edilmişdi)  İrandakı
Azərbaycan türklərinin milli özünüdərkinin dərinləşməsində, milli 
mədəniyyətin inkişafında böyük rol oynadı. 
Ancaq  İranda  Sovet  faktorunun  Cənubi  Azərbaycandakı
hadisələrə  təsirini  də  nəzərə  almaq  lazımdır.  II  Dünya 
müharibəsi  başlanandan  və  Qərbi  Belarus,  Qərbi  Ukrayna, 
Bessarabiyanı zəbt etdikdən sonra Cənubi Azərbaycan Stalinin 
işğalçı  planlarında  xüsusi  yer  tuturdu.  Demokratik  ziyalılırın 
milli  dircəliş  uğrunda  mübarizəsi,  Şimali  Azərbaycandakı
həmvətənləri  ilə  yaxınlığa  can  atmaları  da  Stalinin  planları ilə
üst-üstə  düşürdü.  Sovet  ordusunun  İrana  yeridilməsi  ilə  eyni 
zamanda  Sovet  Azərbaycanı,  M.C.Bağırov  başda  olmaqla 
rəhbər  partiya  və  dövlət  işçiləri,  ziyalılar,  hərbi  qulluqçular 
üzərinə  fövqəladə  bir  missiya  –  Cənubi  Azərbaycanda  milli-
mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu. 1941-ci 
il  oktyabrın  11-dən  Təbrizdə  Azərbaycan  türkçəsində  «Vətən 
yolunda», Urmiyada «Qızıl əsgər» qəzetlərinin nəşri, oktyabrın 
ortalarından  Azərbaycan  Opera  və  Balet  teatrının  qastrolları, 
müxtəlif  musiqi  kollektivlərinin  səfərləri  və  b.  tədbirlər  bu 
qəbildən  idi.  Cənubi  Azərbaycana  göndərilmiş  qrupa  MK-nin 
3-cü katibi Əliyev Əziz Məmmədkərim oğlu rəhbərlik etdi.
*
  
                                                 
*
 Я
 
 
 
 (1897-1962). 
   
 
, 
 
 
, 1938-  
 
 
 
 
. 
. 
Cənubi Azərbaycan 1917-ci il  
– XXI əsrin əvvəllərində 
532
Cənubi Azərbaycan üzrə xalq hərəkatına rəhbərlik etmək 
üçün  bir  təşkilat  lazım  idi.  Bu  təşkilat  1945-ci  ilin  sentyabr 
ayının  3-də  S.C.Pişəvərinin
*
  başçılığı  altında  yaradılmış
Azərbaycan  Demokrat  Firqəsi  (partiyası)  idi.  ADP-nin 
müraciətnaməsi  nəşr  olundu.  Onu  görkəmli  azadxahlardan  77 
nəfər  imzalamışdı.  Müraciətnamə  vasitəsilə  yeni  bir  siyasi 
partiya yaradıldığı, onun məqsəd və vəzifələri xalqa çatdırılırdı. 
Burada Azərbaycan xalqının milli azadlığı və İranın siyasi üsul-
idarəsinin  demokratikləşdirilməsi  məsələləri  irəli  sürülür,  İran 
dövlətinin Azərbaycan xalqına etdiyi milli zülm ifşa olunurdu. 
Göstərilirdi  ki,  Azərbaycan  xalqı  öz  zəngin  torpaqlarında 
yabançı kimi yoxsul halda yaşamaqdadır. Xalqın milli azadlığı
yolunda  görüləcək  işlər  12  maddədən  ibarət  şüarlar  şəklində
verilmişdi. 
Müraciətnamədə  göstərilirdi  ki,  İranın  istiqlal  və  ərazi 
bütövlüyünü saxlamaqla Azərbaycana daxili azadlıq və mədəni 
muxtariyyət verilməlidir. Bundan ötrü də tezliklə əyalət və vi-
layət əncümənləri seçilməlidir. Burada ana dili, fəhlə, 
                                                                                                        
 
 
 
 
 
, 
 
 
-
 
 (1941-1942), 
 
 
 
 
 
 (1942-1948), 
( )  
-
 
  (1949-50), 
 
 
 
 
 
 
 (1950-51)   
 
 
   
 
 
. 1941-  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 (1942-    
 
 
). 
*
 
 
 
 (
) (1893-1947) 
 
 
-
 
 
 
 
 
.  1917-  
 
 
 
 
 
. 
 
 
 
 
 
. 
1930-40-  
 
 
 
 
 
-
 
. 
 
 
  1945-  
 
 
-
  ( )  
-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
-
 
 
 
 
.   
 
 
 
 
  , 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
 
 
 
 
 
, 
 
 
 
. 
  -
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
. 

---

XIV mühazirə 
533
kəndli, torpaq məsələlərinə böyük əhəmiyyət verilirdi. 
ADP-ni  yaradanlar  xalqı  «təbəqə  və  sinfi  fərqini  nəzərə
almayaraq»  bu  partiyaya  üzv  olmağa  və  milli  azadlıq 
mübarizəsində iştirak etməyə çağırırdılar.  
Oktyabrın 2-də Təbrizdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin 
I  təsis  qurultayı  işə  başladı.  Üc  gün  ərzində  qurultay  Proqram 
və  Nizamnaməni  qəbul  etdi.  Seyid  Cəfər  Pişəvəri  Rəyasət 
Heyətinin sədri seçildi. 
Sentyabrın  5-də  Təbrizdə  partiyanın  müvəqqəti  Təbriz 
Komitəsi  yaradıldı.  Vilayətlərdə  də  partiya  quruculuğu  işi 
gedirdi. 
S.C.Pişəvəri  Azərbaycanda  böyük  inqilabi  imkanlardan 
istifadə olunmasını, hakimiyyət və milli məsələnin inqilabi yol 
ilə  həll  edilməsini  təklif  edirdi.  Lakin  ADP  silahlı  mübarizə
istiqamətində də hazırlıq işləri aparırdı. 1945-ci il noyabrın 8-
də  Təbrizdə  ADP  MK-nın  ikinci  geniş  plenumu  oldu.  Plenum 
silahlı üsyan üçün plan hazırlamışdı. Gizli şəkildə kiçik silahlı
dəstələr yaradılmışdı. 
Silahlı  mübarizə  barədə  iki  başlıca  təklif  olmuşdu. 
Birincisi,  silahlı  dəstəni  gizlicə  Təbriz  şəhərinə  toplayaraq 
dövlətin  bu  şəhərdəki  silahlı  qüvvələrinə  qəfildən  hücum 
edərək  onları  tərk-silah  etmək,  hökumət  idarələrini  tutub 
hücumu genişləndirmək. İkinci təklif isə eyni vaxtda partizan - 
fədai
*
  vuruşlarına  başlamaq  idi.  Noyabrın  17-dən  Azərbaycan 
fədailəri  kənd,  qəsəbə,  şəhərləri  İran  hökumət  qoşunlarından 
azad  etməyə  başladılar.  Noyabrın  10-dan  20-dək  fasiləsiz 
kecirilən mitinq və nümayişlərdə əncümənlərin təşkil olunması, 
İran  daxilində  Azərbaycana  geniş  muxtariyyət  verilməsi  kimi 
qərarlar  qəbul  edildi.  1945-ci  il  noyabrın  20-də  bölgələrdən 
gələn  xalq  nümayəndələrindən  ibarət  Azərbaycan  Xalq 
Konqresi  (AXK)  Təbrizdə  işə  başladı.  724  nümayəndənin 
                                                 
*
 Ялиня силащ эютцрцб халг щакимиййяти уьрунда мцтяшяккил мцбаризя
апаран шяхсляр фядаи адланырды. 
Cənubi Azərbaycan 1917-ci il  
– XXI əsrin əvvəllərində 
534
iştirak  etdiyi  AXK  Azərbaycanın  sosial-iqtisadi  və  siyasi 
vəziyyətini, eləcə də Tehranın bu milli böl-gədəki ayrı-seçkilik 
münasibətini  təhlil  edib  nəzərdən  keçirdikdən  sonra  belə  bir 
tarixi qərar qəbul etdi: «Azərbaycan xalqı özünün daxili işlərini 
idarə  etmək  və  milli  muxtariyyətini  təmin  etmək  üçün  Əyalət 
Əncüməni  təşkilini  bir  qədər  genişləndirib,  ona  Milli  Məclis 
(MM) şəkli verir. İranın daxilində və İranın ərazi bütövlüyünə
xələl  gətirmədən  özünün  Milli  Hökumətini  vücuda  gətirir. 
Azərbaycan  Xalq  Konqresi  özünü  Müəssislər  Məclisi  elan 
edir». 
Müəssislər Məclisi qəbul etdiyi Bəyannamə vasitəsilə Azər-
baycan  xalqının  istək  və  tələblərini  İran  şahına,  İran  məclisinə, 
İran  hakimiyyətinə,  eləcə  də  ABŞ,  İngiltərə,  SSRİ,  Fransa 
dövlətlərinə çatdırdı. Bəyannamədə azərbaycanlıların da başqa 
xalqlar  kimi  muxtar  və  azad  yaşamağa,  öz  müqəddəratını
özünün həll etməyə haqqlı olduğu və s. göstərilirdi. 
Müəssislər  Məclisində  39  nəfərdən  ibarət  Milli  Heyət 
yaradıldı  və  M.Ə.Şəbüstərini  ona  sədr  seçdi.  Milli  Heyət  qanun 
vermək  səlahiyyətinə  malik  idi.  Milli  Heyət  taxılın  Azər-
baycandan  kənara  daşınıb  aparılmasının  qarşısını  aldı,  asayişi 
pozanlara  qarşı  tədbirləri  gücləndirdi.  Noyabrın  21-də  MM-ə
seçkilərə  başlamaq  haqda  fərman  verdi.  Azərbacyanın  böyük 
bir  hissəsinin  İran  hökumətinin  nəzarəti  altında  qalmasına 
baxmayaraq  1945-ci  il  noyabrın  27-də  Azərbacyanın  hər 
yerində  Milli  Məclisə  seçkilər  başlandı  və  dekabrın  1-də  başa 
çatdı.  Marağa,  Sərab,  Bostanabad,  Mərənd,  Sofiyan  fədailər 
tərəfindən  azad  edilmişdi.  Dekabrın  11-də  Təbriz  şəhəri  azad 
olundu. Bütün Azərbaycan ADP-nin nəzarəti altında idi. 
Azərbaycan 
Milli 
Məclisinin 
39 
maddəlik 
nizamnaməsinin  layihəsi  M.C.Bağırov  tərəfindən  İosif  Stalin, 
Vyaçeslav  Molotov,  Larventi  Beriya,  Georgi  Malenkova 
göndərildi  və  bəyənildi.  Sovet  rəhbərliyi  ilə  razılaşdırıldıqdan 
sonra  12  dekabr  1945-ci  il  (21  Azər  1324-cü  il)  Azərbacyan 

---