genazalar, hüceyrədə bir-birilə aralıq daşıyıcılar vasitəsilə
əlaqə yaradır, bununla da, hüceyrələrdə anaerob şəraitdə
oksidləşmə və reduksiya reaksiyalarının getməsi üçün imkan
yaranır.
Aerob dehidrogenazaları (flavin oksidazaları) tənəffüs sub-
stratının hidrogenini (elektronları) bilavasitə oksigenə verirlər.
Aerob dehidrogenazaların əksəriyyətinin prostetik qrupları,
flavinadenindinukleotiddən (FAD), ancaq bəzilərininki isə,
flavinmononukleotiddən (FMN) ibarətdir. Flavin fermentləri iki
böyük qrupa bölünür: 1) metalflavoproteidlər; 2) tərkibində
metal olmayan flavoproteidlər.
Adətən, flavin fermentləri tənəffüs substratından iki atom
hidrogen qoparır və iminbirləşmə əmələ gətirir. Sonradan su-
yun iştirakı ilə həmin birləşmə spontan (öz-özünə) olaraq
müvafiq ketoturşulara və ya aldehidlərə çevrilir.
Diqqəti cəlb edən əsas faktorlardan biri də odur ki, aerob
dehidrogenazaların təsiri altında hidrogen – peroksid (H
2
O
2
)
əmələ gəlir ki, bu da sonradan peroksidaza və ya katalaza
tərəfindən parçalanır.
Oksigeni fəallaşdıran fermentlər – oksidazalar
tərkiblərindəki metalın təbiətindən asılı olaraq iki yarımqrupa
bölünür: 1) dəmir proteidlər; 2) mis proteidlər.
Terminal (sonuncu) oksidazaların böyük bir qrupu dəmir
proteidlərdən ibarətdir. Dəmir proteidlər, ikikomponentli
katalitik birləşmələr olub, prostetik qrupları dəmir – porfirindən
əmələ gəlir. Dəmir – proteidlərə sitoxromlar, katalaza, peroksi-
daza və s.. aid edilir. Terminal oksidaza fermentləri qrupunda
misproteidlər olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu qrupun
nümayəndələrindən polifenoloksidazaları, askorbinoksidazanı
və s. göstərmək olar.
3.1.3. Qlikoliz prosesi (karbohidratların çevrilməsinin Em-
den – Meyerhof – Parnas yolu). Anaerob oksidləşmə
Qlikoliz prosesinin öyrənilməsində, xüsusilə mühüm rol
oynayan tədqiqatçılardan Emden, Meyerhofun və Parnasın
xidmətlərini nəzərə alaraq, çox hallarda qlikolizi Emden –
Meyerhof – Parnas yolu da adlandırırlar. Müəyyən edilmişdir
ki, qıcqırma zamanı anaerob parçalanmaya, heksozanın sərbəst
molekulu deyil, onun əvvəlcədən əmələ gəlmiş fosfor efiri
məruz qalır.
Tənəffüsün anaerob mərhələsinin əhəmiyyəti ondadır ki, bu-
rada heksoza molekulunun kimyəvi cəhətdən ətalətliyi aradan
qaldırılır və o, fəal hala düşür. Fəallaşma prosesi tədricən həyata
keçirilir və bir sıra ardıcıl mərhələlərdən ibarət olur. Bu mərhələlər
müvafiq fermentlər tərəfindən kataliz edilir.
Göbələklərin əksəriyyətində karbonun metabolizmi ümumi
sxem üzrə gedir və bu baxımdan digər orqanizmlərdəkinə, hətta
heyvanlardakına da oxşayır. Bu cür mübadilənin ilk dövrləri
maya göbələklərində daha ətraflı öyrənilmişdir və bunu aşağı-
dakı ardıcıllıqla ifadə etmək olar.
1. Bu mərhələdə qlükoza molekulunun reaksiyaya girmək
qabiliyyətinin artması, onun fosfor efirinin əmələ gəlməsi ilə
əlaqədardır. Bu proses, heksokinaza fermenti vasitəsilə kataliz
olunur.
qlükoza qlükoza-6-fosfat
Bu reaksiyada fosfor turşusu mənbəyini ATP təşkil edir.
Özünün fosfat qruplarından
birini qlükozaya verərək ATP,
ADP-yə çevrilir, qlükozadakı fosfor qrupu isə hidroksil qrupu
ilə 6-cı karbon atomunda efir rabitəsini əmələ gətirir (Robinson
efiri).
2. Qlükoza-6-fosfat və ya Robinson efiri, sonradan frukto-
furonaza-6-fosfata çevrilir.
qlükoza-6-fosfat fruktozo-6-fosfat
3. Heksozanın sonrakı fəallaşması, fruktozo-6-fosfatın,
fruktozo-1,6-difosfata çevrilməsi ilə bağlıdır və proses, Mg
2+
ionlarının iştirakı ilə fosfofruktokinaza fermenti vasitəsilə
kataliz olunur.
fruktozo-6-fosfat fruktozo-1,6-difosfat
4. Əmələ gələn fruktozo-1,6-difosfat aldolaza fermentinin
köməyilə iki fosfotriozaya: fosfodioksiasetona və 3-
fosfoqliserin aldehidinə parçalanır.
fruktozo-1,6-difosfat fosfodioksi-aseton 3-fosfoqliserin
aldehidi
Beləliklə, hər bir qlükoza molekulunun fəallaşması və onun
daha tez reaksiyaya girmək qabiliyyətinə malik olan iki üçkar-
bonlu birləşməyə ayrılması prosesi iki ATP molekulunun ol-
ması ilə həyata keçir.
5. Qlikolitik parçalanmanın sonrakı prosesində yalnız fos-
foqliserin aldehidi iştirak edir. Ona görə ki, hüceyrədə spesifik
fosfotriozoizomeraza fermentinin təsiri altında fosfodioksiase-
ton tamamilə fosfoqliserin aldehidinə çevrilir. Beləliklə də, qlüko-
zanın hüceyrələrdə tamamilə istifadə olunmasına imkan
yaranır.
CH
2
OPO
3
H
2
CH
2
OPO
3
H
2
|
fosfotriozoizomeraza
|
C=O CHOH
| |
CH
2
OH COH
fosfodioksiaseton 3-fosfoqliserin
aldehidi
6. Qlikolizin sonrakı mərhələsi, 3-fosfoqliserin aldehidinin
1,3-difosfoqliserin turşusuna çevrilməsindən ibarətdir. Bu reak-
siya, qlikolitik oksidləşmə-reduksiya reaksiyası adlanır və bir
neçə mərhələdə gedir. Əvvəlcə, 3-fosfoqliserin aldehidi – SH
qrupu vasitəsilə dehidrogenaza fermentinin zülalındakı polipep-
tid zənciri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir.
CH
2
OPO
3
H
2
CH
2
OPO
3
H
2
|
|
2
CHOH +
HS NAD
+
2
CHOH
| dehidrogeneza |
COH C=O
|
NAD·H
S –
dehidrogenaza
3-fosfoqliserin aldehidi asilmerkaptan kom-
pleksi
Asilmerkaptan kompleksi olan difosfopiridinnukleotid artıq
oksidləşmiş deyil, reduksiya olunmuş vəziyyətdədir. Enerji ilə
zəngin olan C~S rabitəsi davamsız olduğundan fosfor tur-
şusunun iştirakı ilə spontan olaraq parçalanır.