230
4. Boyu 170 sm olan əsgər ayaq üstə dayanaraq üfüqi istiqa-
mətdə Kalaşnikov avtomatından atəş açmışdır. Güllə hansı məsa-
fədə yerə düşəcəkdir?
Çalışmaların həllinə istiqamət vermək məqsədilə hərbi rəhbər
8-ci sinif fizika kursunun 135-140-cı səhifələrindən istifadə etməyi
məsləhət görür.
“Atəşin əmələ gəlməsi” mövzusunun şərhinə hərbi rəhbər
müsahibə yolu ilə başlaya bilər. Şagirdlərin 6-cı sinif fizika kur-
sundan öyrəndikləri və hazırda hərbi mövzunun izahı üçün zəruri
olan bir sıra anlayışları yada salmaq faydalıdır. Bu zaman müsahibə
təxminən aşağıdakı kimi aparılır:
-Təzyiq nəyə deyilir? (Səthə perpendikulyar təsir göstərən
qüvvənin bu səthin sahəsinə bölünməsindən alınan kəmiyyətə
təzyiq deyilir). Təzyiqi necə təyin etmək lazımdır? (Səthə perpendi-
kulyar təsir göstərən qüvvəni səthin sahəsinə bölmək lazımdır. Yə-
ni, təzyiq = qüvə: sahə və ya p=F:S. Burada p-təzyiq, F-səthə təsir
edən qüvvə, S-isə səthin sahəsidir). Təzyiq vahidi olaraq nə götürü-
lür? (1 m
2
səthdə 1N qüvvənin təsiri ilə yaranan təzyiq götürülür.
Bu vahid Paskal adlanır və 1Pa=1N/m
2
yazılır). Təzyiq üçün prakti-
kada digər hansı ölçü vahidlərindən istifadə edirlər? (hidropas-
kaldan (hPa), kilopaskaldan (KPa) və mikropaskaldan (MPa);
1 hPa=100 Pa; 1 KPa=1000 Pa; 1MPa=10
-6
Pa).
Tətik çəkildikdən sonra zərbə mexanizmi patronun kapsuluna
dəyir, zərbədən kapsul qığılcım verir və barıt alışır. Patrona doldu-
rulmuş barıt ani bir müddətdə alışaraq yanır və patronun daxilində
çox yüksək təzyiqli qaynar qaz əmələ gətirir. Yadda saxlamaq
lazımdır ki, atəş vaxtı patronun daxilində əmələ gələn 250-500
kqQ/sm
2
təzyiqli qazın hesabına güllə patrondan ayrılır (1 kqQ/sm
2
= 0,1MPa). Güllə patrondan ayrılandan sonra da barıtın yanması və
təzyiqin artması davam edir. Güllə silahın lüləsi boyunca 2-4 sm
hərəkət etdikdə təzyiq maksimuma -2800 kqQ/sm
2
-na kimi çatır.
Güllənin lülə daxilində sonrakı hərəkəti nəticəsində qazın yerləşmə
həcmi genişləndiyinə görə təzyiq qəflətən aşağı düşür və 300-900
kqQ/sm
2
-na enir. Bu zaman artıq güllə lülədən çıxır
və hədəfə doğru
231
istiqamət alır. Bütün sadaladığımız bu proses ani bir müddətdə,
0,001-0,06 saniyədə baş verir.
Şərhin bu hissəsindən sonra hərbi rəhbər şagirdlərə aşağıdakı
tipli sual və çalışmalar verə bilər:
1.
1kqQ/sm
2
nəyin ölçü vahididir? (Bu, təzyiqin ölçü vahidi-
dir və 1sm
2
sahəyə 1kq-lıq qüvvənin təsir etdiyini göstərir).
2.
1kqQ/sm
2
neçə MPa-dır? Cavabı əsaslandırın.
(1kqQ/ sm
2
= 9,8 N : 10
-4
m
2
= 10
5
N/m
2
= 10
5
Pa = 0,1 MPa).
3.
Tətiyin çəkilməsi ilə güllənin atılması nə qədər müddətə
başa gəlir və burada hansı proseslər yaranır? (Şagirdin cavabı yuxa-
rıdakı mühakimələr əsasında qurulmalıdır).
4.
Patronun yanma kamerasında təzyiq neçə MPa ola bilər?
(Güllə patrondan 250-500 kqQ/sm
2
təzyiqin hesabına ayrılır.
1 kqQ/sm
2
= 0,1 MPa. Onda, yanma kamerasında təzyiq 25-50 MPa
olacaqdır).
5. Güllə açılan zaman ən böyük təzyiq nə vaxt əmələ gəlir və
onun maksimum qiyməti nə qədər ola bilir? (Güllə patrondan ayrı-
laraq 4-6 sm yol getdikdən sonra təzyiq ən böyük qiymət alır və
2800 kqQ/sm
2
olur).
Güllənin başlanğıc sürəti və silahın geritəpmə anlayışları da
bir sıra rəqəm və faktlarla aydınlaşdırılır. Bu faktlar və rəqəmlər isə
fizika kursunda öyrədilən bir sıra anlayışlarla bilavasitə bağlıdır.
Ona görə də həmin fizika proseslərinə aid və bu proseslər əsasında
şərh olunan hərbi anlayışları özündə saxlayan çalışmalardan istifadə
etmək məqsədə müvafiqdir. Belə tip çalışmalara nümunə olaraq
aşağıdakıları göstərmək mümkümdür. Həmin çalışmalar
verilən hər-
bi anlayışların nəzəri əsaslarını da özündə sazlayır.
1.
Kalaşnikov avtomatından şaquli istiqamətdə yuxarı atılmış
güllə hansı hündürlüyə qalxar? (havanın müqaviməti nəzərə alınmır).
2.
Üfüqlə bucaq təşkil etmək şərti ilə atılmış güllənin hərəkə-
ti zamanı ona hansı qüvvələr təsir göstərir?
3.
Kalaşnikov avtomatında güllənin başlanğıc enerjisini he-
sablayın.
4.
Kalaşnikov avtomatının geritəpmə enerjisi neçə couldur?
232
5. Güllə hansı bucaq altında ən uzaq məsafəyə düşəcəkdir?
(havanın müqaviməti nəzərə alındığı və alınmadığı hallarda).
Çalışmalar aşağıdakı mühakimələr əsasında həll oluna bilər.
1.
Kalaşnikov avtomatının başlanğıc sürətini
V
0
ilə, güllənin
qalxacağı hündürlüyü isə
h ilə işarə edək. Məlumdur ki, Kalaşnikov
avtomatında güllənin başlanğıc sürəti 715m/san-dir (V
0
=715m/
san). Hesablama başlanğıcı olaraq güllənin atıldığı nöqtəni, yəni
lülənin uc nöqtəsini qəbul edək. Həmin nöqtədə güllənin potensial
enerjisi sıfra, kinetik enerjisi isə mV
0
2
/2-yə bərabərdir. m - güllənin
kütləsidir.
Deməli,
güllənin tam enerjisi
2
mV
2
mV
0
2
0
2
0
bərabərdir.
Yuxarı atıldığı h hündürlükdəki nöqtədə güllənin potensial
enerjisi
h
g
m
-a bərabərdir. Fizikada tam enerjinin saxlanması
qanununa görə
2
mV
h
g
m
2
0
;
g
2
V
h
2
0
;
olduğundan h = 715
2
:(2∙9,8) = 511225:19,6 = 26083 m ≈ 26 km
alınır.
2. Havada uçarkən gülləyə iki qüvvə – güllənin ağırlıq qüvvə-
si və havanın müqavimət qüvvəsi təsir edir. Bunlar isə güllənin
sürətini və istiqamətini dəyişir.
3. Güllənin başlanğıc enerjisini hesablayarkən fizikadan öy-
rədilən E =
2
mV
2
;
g
p
m
düsturundan istifadə etmək lazımdır.
Burada m – güllənin kütləsi, p- güllənin çəkisi, g - sərbəst düşmə
təcilidir. Əvvəlki hərbi dərslərdən isə məlumdur ki, Kalaşnikov
avtomatı üçün V
0
= 715 m/san; P
güllə
= 7,9q = 7,9∙10
-3
kQ.
Şərti olaraq g = 9,8 m/san
2
= 10 m/san
2
qəbul edək. Onda,
kq;
10
7,9
10
7,9
10
10
7,9
g
p
m
4
-
4
-
-3