Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
120 
dən  bir  sütunlara,  paralellərlə  isə  hər  4
0
-dən  bir  sıralara  bölürlər. 
Burada  sütunların  dərəcəsi  kəsən  konusun  təpəsinin  yan  səthlərlə 
əmələ gətirdiyi bucaq götürülür. Bu zaman dərsliyə əlavələrdəki şə-
kil a-nı və riyaziyyat kabinetindən gətirilən konusu və onun açılışını 
məktəblilərə  göstərmək  və  müsahibəni  belə  davam  etdirmək  olar: 
Tam konusun açılışı nəyi verir? (Dairə sektorunu). Bəs dairə sekto-
runun  daxilində  əmələ  gələn  fiqurlar?  (Bunlar  trapes  şəkilli  fiqur-
lardır). Dərsliyin 233-cü səhifəsindəki şəkildən də görünür ki, konus 
proyeksiyaları  vasitəsilə  xəritələrin  qurulmasında  trapes  şəkilli  xa-
nalar  əmələ  gəlir.  Bilirsiniz  ki,  trapesin  oturacaqlarının  və  yan 
tərəflərinin ölçüləri olur. Burada sütunlara bölünmə 180
0
-li meridi-
andan başlayır və qərbdən-şərqə doğru mərkəzi bucaqlarla 60 bəra-
bər  hissələrə  bölünür.  Bir  tam  dairənin  360
0
  olduğu  riyaziyyatdan 
məlumdur.  Onda  bir  trapes  şəkilli  xananın  uzunluq  ölçüsünə 
360
0
:60=6
0
-ə uyğun gələcəkdir. Enlik ölçü isə 4
0
-yə uyğun götürü-
lür.  Bu  ölçülərə  uyğun  trapesləri  aydınlaşdırmaq  üçün  miqyası 
1:1000000 olan bir xəritə vərəqi tərtib  edilir. Daha böyük miqyaslı 
xəritələr  hazırladıqda  trapesin  ölçüləri  daha  da  kiçilir.  Məsələn, 
1:100000  miqyaslı  xəritə  tərtib  etdikdə  buradakı  trapesin  uzunluğu 
üzrə  ölçüsü  30'  (30  dəq)  və  eninə  ölçüsü  20'  olacaqdır.  Müəllimin 
şərh zamanı dərslikdə verilən “1:1000000 miqyaslı xəritənin bir və-
rəqində  144  vərəq  1:100000  miqyaslı  xəritə  yerləşir”  məlumatının 
üzərində  xüsusi  dayanması  və  şagirdlərə  belə  müraciət  etməsi 
məsləhətdir: 
–  Nə  üçün  bir  1:  1000000  miqyaslı  xəritənin  bir  vərəqində 
144 vərəq 1:100000 miqyaslı xəritə yerləşir? Kim bu fikrin doğrulu-
ğunu  əsaslandırar?  Əğər  şagirdlərin  heç  biri  həmin  fikrin  doğrulu-
ğunu  isbat  edə  bilməzsə,  onda  müəllimin  özü  aydınlaşdırır  ki, 
1:1000000  miqyaslı  xəritədə  bir  trapesiyanın  ölçüsünün  6
0
x4
0
, 
1:100000 miqyaslı xəritədə isə 30'×20' olduğunu bilirik. 1
0
=60'  ol-
duğunu da nəzərə alsaq, onda 
6
0
× 4
0 
= 6 · 1
0
 × 4 · 1
0 
= 6 · 60' × 4 ·
 
60' = 6 · 2 · 30' × 
× 4 
· 3 · 20'=(6 · 2 · 4 · 3 ) · (30' × 20') = 144 · (30' × 20'). 
Deməli, 6
0
 × 4
0 
=
 
144 · (30' × 20'). 

---

 
121 
Bu  isə  onu  göstərir  ki,  30'×20'  ölçülü  trapesiya  6
0
×4
0 
ölçülü 
trapesiyanın daxilində 144 dəfə yerləşir. Yəni, yuxarıdakı mülahizə 
doğrudur.  Sonra  şagirdlər  daha  böyük  miqyaslı  xəritə  almaq  üçün 
1:100000 miqyaslı xəritənin yenidən meridianlar və paralellərlə his-
sələrə bölündüyünü qeyd etmək, 1:25000  miqyaslı topoqrafik xəri-
tənin vərəqinin uzunluq üzrə ölçüsünün 7'30'' və enlik üzrə ölçüsü-
nün isə 5' olduğunu göstərmək tapşırığı alırlar. Dərs ümumiləşdiri-
lərkən göstərilir ki, topoqrafik xəritələrin bütün vərəqələri trapesiya 
şəklində çərçivəyə malikdir. 
“Topoqrafik xəritələrin düzbucaqlı kilometr şəbəkəsi” mövzusu 
keçilərkən  məktəblilər  öyrənirlər  ki,  topoqrafik  xəritələrdə  obyek-
tlərin  koordinatlarını  riyaziyyatdakı  kimi,  yəni  düzbucaqlı  Dekart 
koordinat  sistemində  verilən  nöqtənin  koordinatlarının  təyin  olun-
ması kimi tapmaq mümkündür. Bu zaman koordinat sistemində veri-
lən  nöqtədən  X  oxuna  perpendikulyar  endirib  onun  absisini  və  У 
oxuna perpendikulyar endirib onun ordinatını tapmaq lazımdır. Xəri-
tənin üzərində düzbucaqlı koordinat sistemi qurulur. Bu sistem kilo-
metr şəbəkəsi, koordinat oxları isə kilometr xətləri adlandırılır. Koor-
dinat oxları üzərində kilometrləri göstərən rəqəmlər qeyd edilir. 
Daha sonra dərsdə topoqrafik xəritədə obyektin  yerinin müəy-
yənləşdirilməsi  ilə  əlaqədar  şagirdlərlə  iş  aparılır.  Məktəblilər  anla-
yırlar ki, xəritədə hər hansı bir obyekti tapmaq üçün  əvvəlcə həmin 
obyektin yerləşdiyi kvadratın koordinatlarını tapmaq lazımdır. Kvad-
ratın koordinatları olaraq onun sol aşağı təpə nöqtəsinin koordinatları 
götürülür. Bu məlumatlardan sonra qabaqcadan yazı lövhəsinə çəkil-
miş 3-cü şəkil üzərində izahat aparılır: – Xəritədə kvadratın koordina-
tı A nöqtəsinin koordinatı götürülür və A (x, y) kimi yazılır. M nöq-
təsinin  koordinatlarını  isə  belə  tapmaq  mümkündür:  M  nöqtəsindən 
kvadratın  tərəflərinə  perpendikulyarlar  endirilir  və  nöqtənin  (x
o
,  y
o
) 
koordinatları tapılır. XOУ
 
koordinat sistemində isə bu koordinatlar x 
+ x
0
 və y+y
0
 olacaqdır. Yəni, M = M (x + x
0
; y+y
0 
). 
Sonra  topoqrafik  xəritə  nümayiş  etdirilir.  Əvvəlcə  bir,  daha 
sonra  bir  neçə  koordinatlar  soruşulur.  Şagirdlər  həmin  kvadratın 
koordinatlarına uyğun olan rəqəmləri qeyd edirlər: 19 və 65. 

---

 
122 
Məlumat  vermək  lazımdır 
ki,  topoqrafik  xəritələrdə  bu  rə-
qəm 1965 kimi yazılır. Burada bi-
rinci  iki  rəqəm  kvadratın  absisini, 
digər  iki  rəqəm  isə  kvadratın  or-
dinatını  göstərir.  Kvadrat  daxilin-
də  isə  həmin  nöqtənin  koordinat-
ları 6,5sm və 2sm-dir (Tədris xəri-
təsi,  №  2-50).  Bunlar  metrlərlə 
göstərildikdə  650m  və  200m  ola-
caqdır.  Deməli,  M  nöqtəsinin  to-
poqrafik xəritədə koordinatları 
 
X = 19000+650 = 19650 m, 
Y = 65000+200 = 65200 m 
olacaqdır. 
Koordinatlarına  görə  nöqtələrin  xəritəyə  köçürülməsinə  gəl-
dikdə isə, yuxarıdakı prosesin tərsinə aparılacağı məktəblilərə bildi-
rilir, daha sonra onlara X=17550, Y=64600 koordinatları ilə verilən 
K nöqtəsini müstəqil olaraq xəritəyə köçürmək tapşırılır. Bu zaman 
şagirdlər  əvvəlcə  1764  koordinatlarına  uyğun  kvadratı,  sonra 
kvadratın  tərəflərindən  5,5  və  6  sm-lik  məsafədə  yerləşən  nöqtəni 
qurmalıdır. Belə tip bir neçə çalışma ev tapşırığı kimi də verilir. 
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məsələlərlə bağlı belə nəticə-
yə  gəlirik  ki,  həqiqətən  orta  məktəb  coğrafiya  kursunun  məzmunu 
ilkin  hərbi  biliklərə  yiyələnməkdə  şagirdlərə  kömək  göstərmək 
imkanlarına malikdir. Xəritələrin əhəmiyyəti, məzmunu, kartoqrafik 
proyeksiyalar,  topoqrafik  xəritələr,  bu  tipli  xəritələrdə  relyefin  təs-
viri  və  oxunuşu,  kiçik  miqyaslı  xəritələrdə  relyefi,  xəritə  üzrə  azi-
mutların və direksiya bucaqların müəyyənləşdirilməsi və s. tanışlıq, 
gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  fənninin 
daha  yaxşı  mənimsənilməsinə,  bu  kurs  üzrə  bütün  mövzuları, 
xüsusən  də,  “hərbi  topoqrafiya”  bölməsinin  məzmununa  yaxından 
bələd olmağa çox münasib şərait yaradır. 
Şəkil 3. 
x 
x
0
 
y
0
 
Y 
y 
O 
A 
M 
• 
X 

---