Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
126 
formaca həndəsi fiqur olan ellipsə bənzəyir. Zəhərlənmənin dərəcəsi 
partlayışın  növündən,  gücündən,  partlayış  mərkəzinə  qədər  olan 
məsafədən  (ellipsin  radiusundan  və  uzununa  diametrindən),  partla-
yışdan sonra keçən vaxtdan, metereoloji şəraitdən və ərazinin relye-
findən  çox  asılıdır.  Radioaktiv  zəhərlənmə  geniş  sahəni  əhatə  edir, 
uzun müddət təsir göstərir, çətin aşkar olunur. Radioaktiv maddələ-
rin rəngi, iyi və s. əlamətləri olmadığından onu ancaq xüsusi doza-
ölçən  (dozimetrik)  cihazlarla  aşkar  etmək  mümkündür.  Bunlardan 
qorunmaq üçün radioaktiv  maddələrin dəri səthinə, gözlərin selikli 
qişalarına  düşməsinin  qarşısını  almaq  lazımdır.  Ona  görə  də  bu 
təsirlərdən  müdafiə  vasitələrini  bilmək  və  onlardan  istifadə  etməyi 
bacarmaq lazımdır. Belə müdafiə vasitələri əsasən dövlət tərəfindən 
hazırlanmış  xüsusi  geyimlərdir  (əleyhqaz,  respirator  və  s.).  Lakin 
bunlardan  başqa  əl  ilə  hazırlana  bilən  sadə  müdafiə  vasitələri  də 
vardır.  Bunlardan  biri  də  pambıq-tənzif  sarğılarıdır.  Bu  sarğıları 
hazırlamaq  çox  sadədir.  Bunun  üçün  100×50  sm  ölçüdə  tənzif 
(marla)  götürmək  lazımdır.  Onun  ortasına  qalınlığı  1-2  sm  olan 
pambıq  qatı  qoymaq,  tənzifin  kənarlarını  içəriyə  doğru  qatlamaq, 
sonra  tənzifin  hər  iki  uclarından  30-35  sm  uzunluğunda  kəsmək 
lazımdır. Sarğı ağızı, burunu, çənəni və çənəaltını örtməlidir. Gözlər 
isə  tozəleyhinə  düzəldilən  eynəklərlə  qorunur.  Bu  məlumatın 
sonunda aşağıdakı çertyojun şagirdlərə izah edilməsi məsləhətdir: 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5
. 
 
Çertyojdakı  ölçülərə  uyğun  olaraq  hər  bir  mərhələni  əyani 
göstərməklə  müəllimin  özü  üçün  bir  pambıq-tənzif  sarğı  hazırlan-
ması  məsləhət  görülür.  Sarğı  hazır  olduqdan  sonra  onun  geyilmə 
30-35sm 
30-35sm 
30sm 
20s
m
 

---

 
127 
qaydasını aydınlaşdırmaq və öz əyninə geyinərək əyani şəkildə gös-
tərmək lazımdır. Bunu şagirdlərin də mərhələ-mərhələ təkrar etməsi 
məqsədəuyğundur.  Nəzəri  məlumatların  praktik  göstərmə  ilə  belə 
üzvi əlaqələndirilməsi (maşayət edilməsi) təlim prosesinin, xüsusən 
əmək təliminin optimallaşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır və 
səmərəli nəticələr verir. 
Tozəleyhinə  parça  maskalar  (PTM-1)  da  analoji  qaydada  ha-
zırlana  bilər.  Bu  vasitələrin  hazırlanmasına  isə  müəllimin  belə  bir 
izahatla başlaması tövsiyə edilir: 
Müasir döyüşlər baş verərsə, əhali, o cümlədən, şagirdlər nüvə 
partlayışı  buludundakı  radioaktiv  və  zəhərləyici  təsirlərlə  bərabər, 
kimyəvi  və  bakterioloji  hücumlara  da  məruz  qala  bilər.  Bu  zaman 
başlıca vəzifələrdən biri də tənəffüs üzvlərinin qorunmasıdır. Gələ-
cəkdə  (XI  sinifdə)  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi 
hazırlıq)  kursundan  öyrənəcəksiniz  ki,  tənəffüs  üzvlərini  qorumaq 
üçün əsasən əleyhqazlardan və respiratorlardan istifadə edilir. 
Bəzən lazımi anda əleyhqaz olmur, çatışmır və ya xarab olur. 
Onda  tənəffüs  üzvlərini  qorumaq  üçün  əl  ilə  hazırlanan  sadə 
vasitələr köməyə gəlir. Belə sadə vasitələrdən biri parçadan tikilmiş 
toz  maskasıdır.  Parçadan  tikilmiş  ən  sadə  toz  maskası  PTM-1 
markalı maskadır. Yerə yaxın hava qatında və torpağın üzərində ra-
dioaktiv toz olduqda həmin ərazidən bu maskanı geyərək qorxusuz 
keçmək mümkündür. Həmçinin bu 
maskanı geyinərək xəndəklərdə və 
zirzəmilərdə gizlənmək olar. 
Maska  iki  hissədən-gövdə 
(üzlük) və bənddən ibarətdir (6-cı 
şəkil). Maskanın gövdəsi iki bəra-
bər yerə bölünür: sol və sağ hissə-
lər.  Bu  hissələrin  hər  biri  dörd  və 
beşqat  parçadan  hazırlanır.  Bu 
qatların  biri  üstdə,  ikisi  və  ya  üçü 
içəridə,  biri  də  altda  olur.  Nəfəs 
alan zaman maskadan keçən hava 
Şəkil 6. 
1-Gövdə 
2-Bəndlər
 
2
 
1 

---

 
128 
maskanın bütün səthi tərəfindən süzülüb radioaktiv tozdan təmizlə-
nir.  Maskanın  gövdəsində  göz  üçün  iki  deşik  vardır.  Bu  deşiklərə 
şüşə  və  ya  şəffaf  plastik  maddə  taxılır.  Maskanın  gövdəsinin  yan-
larına köbə vurulur. 
Başa bərkitmək üçün maskada zolaqlar olmalıdır. Bu zolağın 
qısa tərəfləri (ucları) maskanın gövdəsinin yanlarına tikilir. Bəndin 
yuxarı  və  aşağı  kənarları  qatlanıb  tikilməlidir.  Yuxarıdakı  tərəfin 
tikişinə rezin, aşağıdakı tərəfin tikişinə isə iki bağ bərkidilir. Bağla-
rın ucları bəndin  aşağı kənarındakı büküyün kəsiyinə keçirilir. Re-
zinlərin və bağların ucları maskanın gövdəsinin yuxarısındakı (gic-
gahüstü) künclərinə tikilir. 
Sonra müəllim maskaların ölçüləri üzərində dayanır. Göstərir 
ki,  hərə  özünə  hansı  ölçüdə  maska  tikmək  lazım  olduğunu  bilməli 
və bunun üçün üzünün hündürlüyünü ölçməlidir. Üzün hündürlüyü 
iki  qaşın  ortasından  alt  çənənin  ən  aşağıdakı  nöqtəsinə  qədər  olan 
məsafə  qəbul  olunur.  Bunu  ölçmək  üçün  ştanker-pərgardan  və  ya 
millimetrlərlə bölünmüş adi şagird xətkeşindən istifadə edilir. Aşa-
ğıdakı cədvəldə  üzün hündürlüyü və buna müvafiq  toz maskasının 
ölçüsü göstərilir: 
 
Üzün hündürlüyü 
Maskanın ölçüsü 
99 mm-dən 109 mm-ə qədər 
birinci 
109 mm-dən 119 mm-ə qədər 
ikinci 
119 mm-dən 129 mm-ə qədər 
üçüncü 
129 mm-dən yuxarı 
dördüncü 
 
Maskanı yalnız təzə parçadan deyil, habelə nimdaş şeylərdən 
də (döşəkağı, üst paltarın astarı və s.) tikmək olar. Bu məqsədlə ağ 
və  ya  sərt  parçalar  da  götürmək  məsləhətdir.  Maskanın  ölçüsünü 
müəyyən etdikdən sonra ülgü aşağıdakı qaydada çıxarılır: Ülgünün 
ölçüləri (sm-lərlə) göstərilir: 
 
Maskanın ölçüsü 
a-b kəsiyi (sm) 
c-d kəsiyi (sm) 
e-f kəsiyi (sm) 
1-ci 
11,0 
13,5 
21 
2-ci 
11,5 
14,5 
23 

---