Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

digər mallarla izah edilməsindən ötrü, yalmz ölkələrin pa- 
yına düşən istehsal amillərınin fərqlilİyi kifayət deyil.
4.6. Rəqabət üstünlükhri mzəriyyəsi
Amerikah  professor  Maykl  Porterin  rəqabət  üstün- 
lükləri  nəzəriyyəsi  əsasən,  məhz  istehsal  amillərindən  sə- 
mərəli  istifadə  məsələlərinə  həsr  olunmuşdur.  Özünün 
«Beynəlxalq rəqabət» (1990) kitabında o,  10 ölkənin  100- 
dən artıq sahələri və yardımçı sahələrinin təhlilinə əsasən, 
belə  nəticəyə  gəlir  ki,  həmin  sahələrdə  və  yardımçı  sahə- 
lərdə  fəahyyət  göstərən  milli  firm alann  beynəlxalq  rəqa- 
bət  üstünlükləri  onlann fəaliyyətinin öz  ölkələrində hansx 
makromühitdə  həyata  keçirıhnəsindən  asıhdır.  Makro- 
mühit  təkcə  istehsal  amilləri  İlə  deyıl,  həm  də  daxili  ba- 
zardakx tələbatm xarakteri (o, xarici bazara çıxmamışdan 
maliyyə  yetişməkdə  firmaya kömək  edə  bilər),  qohum və 
sxx əlaqəli  qarxşıq  sahələrin inkişafı,  ölkədə menecmentin 
və rəqabətİn səviyyəsi, eləcə də hökumətin iqtisadi siyasə- 
ti  və  hətta təsadüfi hadisələrlə  (müharibə,  gözlənilməz ix- 
tİralar və s.  ilə) müəyyən edilir. Bu altx başlıca parametrin 
(xüsusilə, Porterin  determinantlar  adlandxrdığx  ilk  dördü- 
nün) uyuşması dünya bazannda firmalann,  yardımçı  sahə- 
lərin və ölkələrin rəqabət üstünlüklərini müəyyənləşdirir.

---

4.7. Digdr beymlxalq ticarət nəzəriyyəhri
Nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsi ilə  əlaqəsi olmayıb,  onu 
tamamlayan  beynəlxalq  ticarət  nəzəriyyələri  mövcuddur. 
Belə ki, amerikab iqtisadçı Pol Kruqmanın miqyas effekti 
nəzəriyyəsi  (inhisarçılıq  rəqabəti  əsasında  beynəlxalq 
ticarət  nəzəriyyəsİ)  paylanna  eyni  istehsal  amiUəri  düşən 
ölkələr  arasında  ticarətin  nəyə  görə  mövcudluğunu  ızah 
edir.  İstehsal  miqyaslar  adətən,  mhisarçıhq  rəqabəti  çər- 
çivəsİndə artdıqca,  hər bir məhsul vahidinin istehsal məs- 
rəfləri  azalır.  Bu səbəbdən,  ixtisaslaşmaq  və  hətta  texno- 
loji  cəhətdən  həmcins,  ancaq  bir-birindən  fərqli  məhsul 
mübadiləsi  (necə  deyərlər,  sahədaxilı ticarət) ölkələr üçün 
sərfəliləşİr.  İstehsalçı  ölkələr  arasmda  avtomobil  ticarətİ 
buna misal ola bilər.  Diqqəti təkcə miqyas effektinə deyil, 
həm  də müxtəlif ölkə  istehlakçılannın zövqlərindəki  fərq- 
lərə,  onlann sərhədyam regionlannın coğrafi  yaxınhğına, 
kənd təsərrüfatı mövsümlərinin üst-üstə  düşməməsinə  yö- 
nəldən  macar  əsilli  ingilis  iqtisadçısı  Bela  Balassanın  sa- 
hədaxili  beynəlxalq  tİcarət  nəzəriyyəsi  Kruqman  nəzə- 
rİyyəsinə yaxmdır.
Beynəlxalq  ticarətin  standart  modelİ  deyilən  modeli 
işləyib hazırlayan  ingilis  iqtisadçılan  Edjuort  və Marşall, 
eləcə  də  avstriya  əsilli  amerikalı  iqtisadçı  Xaberler  Smi- 
tin,  Rikardonun,  Xekşer-Olinin  nəzəriyyələrini  bir  ölkə- 
nin  bu  və  ya  digər  malda,  yaxud  mallar  qrupunda  tam

---

ixtisaslaşmasımn  xarakterik  olmadığı  daha  ümumi  mən- 
zərənin adi halları sayırdılar.
Ölkələr  arasında  mallar  və  xidmətlərlə  ticarət  səbəb- 
lərini  izah  edən  əsas  nəzəriyyələr  bunlardır.  İndi  də  qısa 
olaraq  istehsal  amillərinin  ölkələr  arasında  hərəkətini 
izah edən nəzəriyyələri nəzərdən keçirək.

---

V FƏSİL
İSTEHSAL AMİLLƏ RİNİN İZAHINDAN 
ÖTRÜ XEKŞER-OLİN NƏZƏRİYYƏSİNDƏN 
İSTIFADƏ
5.1.  Xekşer—Olin nəzənyyəsində
 -  
dmək və 
kapital çevikliyi
Xekşer-Olin  nəzəriyyəsində hər iki -  əmək  və kapital  -  
çevikdir və  ölkələr arasmda hərəkət edə  bilərlər.  Bununla 
onlar  beynəlxalq  ticarəti  tamamlayır,  bəzən  isə,  həm  də 
əvəz  edir ki;  bu,  məsələn,  əsasında  xaricdə  ora  başqa  cür 
ixrac  oluna  bilən  malların  istehsalının  təşkıl  olımduğu 
kapitalın beynəlxalq hərəkətinə də aiddir.
Xekşer-Olin  nəzəriyyəsindən,  amerikah  iqtisadçı  Pol 
Samuelson  tərəfındən  çıxanlan  digər  nəticə  budur  ki,  is- 
tehsal  amıllərmin  ölkələr  arasmda  hərəkəti  qiymətlərin 
bərabərləşməsinə,  daha  doğrusu,  müxtəlif  ölkələrdə  hə- 
min  amillərin  qiymətləri  nisbətinin  bərabərləşməsinə  sə- 
bəb  olur.  Bu  cür  nəticə  tez-tez  Xekşer-Olin-Samuelson 
teoremi adlandmlır.

---

5.2.  Ənənəvi beynəlxalq kapital hərəkəti 
nəzəyiyyələri
A yn-ayn  amİUərLn,  hər  şeydən əw əl kapİtalın yerdə- 
yişməsİııi izah edən nəzəriyyə və modellər çoxsaylıdır.  Be- 
lə ki, kapitalın nəyə gärə çıxanlması və gətirilməsi sualına 
çoxlu,  hər  şeydən  əw əl  ənənəvi  nəzəriyyələr  həsr  olun- 
muşdur.
Kapitalm   beynəlxalq  hərəkət  nəzəriyyəsinin neoklas- 
sik əsaslanra İqtisadi nəzəriyyə klassiklərindən biri -  ingi- 
lis  iqtisadçısı  Son  Stüart MiU  qoymuşdur,  Özünü  «Siyasi 
İqtisadm  əsaslan»  (birinci  nəşri  1848-ci  ildə  çıxmışdır) 
dərsliyində  o,  göstərmişdir  ki,  kapital  ölkələr  arasında, 
hələ bir zamanlar Rİkardonun isbat etdiyi kimı,  kapitalla 
zəngin ölkələrdə azalmaya meylli olan gəlir normasmdakı 
fərqə  görə  hərəkət  edir.  Özü  də,  Mill  vurğulayırdı kı,  öl- 
kələr  arasında  gəlir  norm alanndakı  təfavüd  çox  olmalı, 
bununla  da,  xarici  investorun  əcnəbi  ölkədəkİ  riskini  də 
ödəməlidir.  Belə ki,  o,  yazırdı  -  «indiyədək bərabər  sayı- 
lan,  yaxud  sivİlizasiya  prosesinin  yenicə  başlandığı  Ru- 
siya  və  Türkiyə  kimi  ölkələrə  kapital  yalmz  çox  yüksək 
üstəlik  qazanc  götürmək  perspektivi  zamam  miqrasiya 
edir »: .
1  Mıui’i jK.C.
O
c h o b m
 nojraTO TecK O H  
ç k o h o m h h
: 
3  cildda,  İng.dil.tərc.  M., 
1981. II cild,  səh.337.

---