Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

zırlamışdır)  hesabına  alınan  investisiya  riskinə  görə  mü- 
kafatlar (haqqmda Mill və Olinin yazdıqları).
Xarici  investorun  inhisarçılıq  üstünlükləri  yerli  mal 
bazarlannda  natamam  rəqabətdən  (əgər  onun  orijinal 
məhsulu  varsa);  iqtisadi  ehtiyat  bazarlarında  natamam 
rəqabətdən (xarici firmanın mükəmməl texnologiyası, bö- 
yük  sahibkarlıq  təcrübəsi  olduqda,  krediti  asan  əldə  et- 
dikdə)  istifadə  etmək;  miqyaslı  üstünlüklər  (hesabına  bö- 
yük gəlir kütləsi  əldə  etməyin mümkün olduğu); xarici in- 
vestisiyalarm  əlverişh dövlət  tənzimlənməsi  (xarici kapitala 
xüsusİ imtiyazlar verilməsi) və b. hesabına mümkündür.
Məhsulun  həyat  silsiləsi  (məhsul  həyatmm  silsiləsi) 
modeli amerikalı Raymond Vernon tərəfindən işlənib ha- 
zırlanmışdır.  Bu  modelə  uyğun  olaraq,  yeni  məhsul  dörd 
həyat  silsiləsi  pilləsindən  keçir  (bəzən  onlar  beşə  çatdırı- 
lır);  I -  bazara çıxartma;  II -  satış  artjmı;  III -  yetkinlik; 
(IV -  bazarm doldurulması); IV (V) -  satışın tənəzzülü.
Məhsul  həyatımn  beynəlxalq  silsiləsi  onun  istehsahm 
ilk dəfə qaydaya salan fırma üçün bir qədər başqa cür gö- 
rə  dəyir:  I  -   yeni  məhsulun  inhisara  alınmış  istehsah  və 
İxracı; II -  xarici rəqabət aparanlann əlinə eyni məhsulun 
gəlməsi və onlarrn bazarlara çıxanlması (hər şeydən əwəl öz 
ölkələrinin  bazarlanna);  III  -   rəqabət  aparanlann  üçüncü 
ölkə bazarlanna  çıxması və müvafiq  olaraq,  cığıraçan  öl- 
kədən məhsul  ixracının  azalması;  IV -  rəqabət aparanla- 
rın  cığıraçan  ölkə  bazarlarına  çıxması  (mümkün  pillə  ki- 
mi).

---

Texnoloji baxımdan qabaqcıl fırma,  yeni istehsalçılar 
tərəfindən  rəqabətçiliyin  yaranması  amnda,  mümkün  ki, 
hətta,  özünün  köhnə  məhsulunun  istehsal  patentini  onla- 
ra  sataraq,  digər  məhsulun  çıxanlmasına  başlaya  bilər. 
Lakin,  ixracla  əlaqədar  təhlükə  gücləndikdə  digər  çıxış 
yolu  da  mövcuddur -   xaricdə,  özü  tərəfindən,  məhsulun 
həyat  süsiləsini  uzadacaq  istehsalı  qaydaya  salmaq.  Özü 
də,  artım  və  yetkinlik  pÜlələrində  istehsal  məsrəfləri  adə- 
tən, məhsulun qiymətinin aşağı düşməsinə və həm ixracın 
genişləndirilməsi,  həm  də  xarici  istehsalın  qaydaya  salın- 
ması  imkanlanmn  artmasına  səbəb  olmaqla  azalır.  La- 
kin,  malm  ixracı  Üə  müqayisədə  xarici  istehsal  çox  vaxt 
daha  az  dəyişən  məsrəflərə,  gömrük  maneələrİndən  yan 
ötmək  imkanlarına,  xarici  inhisarlarla  mübarizədə  möv- 
qelərin güclənməsinə və s. görə daha sərfəlidir.
Beynəlmiləlləşmə  modeli  ingilis-amerikan  iqtisadçısı 
Ronald Kouzun iri korporasiya içərisində korporasiyala- 
rm  və onun  filiallarınm (bölmələrinin)  rəhbərləri tərəfin- 
dən  tənzimlənən  xüsusı  daxili  (ing.intemal)  bazar  fəa- 
liyyət  göstərir.  Beynəlmiləlləşmə  modelinin  yaradıaları  -  
ingüislər  Piter  Bakli,  Mark  Kesson,  Alen  Raqmen,  Son 
Danninq və başqaları  hesab edirlər ki, formal  beynəlxalq 
əməliyyatlarm  xeylİ hissəsi əslində,  TM K  adlandınlan  iri 
təsərrüfat komplekslərınin fırmadaxili əməliyyatlandır.
M arksist  modeli  kapitahn  çıxanlması  haqqında  bü- 
tün  marksist  nəzəriyyəsi  kimi  ziyadə  kapitahn  əsas  götü- 
rülməsinə  istinad  edir.  XIX əsrdə,  XX əsrin  əvvəlındə  bu

---

zİyadəliyin  o zaman  təsərrüfat  həyatına  başçılıq edən xır- 
da  kapital  mülkiyyətçiləri  tərəfindən  onlar  üçün  rahat 
üsulla — əsas  etibarilə,  fond  birjası  vasitəsilə  və  əsasən  is- 
tiqrazlar şəklində daşımırdı.
XX  əsrin  ikinci  yansında  ziyadə  kapitalı  hər  şeydən 
əwəl onun  iri və ən iri mülkiyyətçiləri  (inhisarlar)  və  əsa- 
sən,  birbaşa  investisiyalar  vasitəsilə  daşıyırlar.  Həm  də, 
birbaşa  investisiyaların  daşınması  vasitəsilə  beynəlxalq 
inhisara çevrilmiş  inhisarlar özlərinin  istehsal,  maliyyə və 
texnoloji  qüdrətlərinə  görə,  yerli  rəqabətçilər  qarşısında 
üstünlüyə malikdirlər.
Son  Danninqin eklektik modeli  birbaşa investisiyala- 
nn  digər modellərindən həyatm sınağından  çıxmış  şeyləri 
əxz  etmişdir  (xüsusüə,  inhisarçüıq  üstünlükləri  modeün- 
dən),  bu  səbəbdən  də  onu  tez-tez  «eklektik  paradıqma» 
adlandınrlar.  Bu model üzrə fırma mal və xidmətlərin xa- 
ricdə istehsalına (yənı,  birbaşa investisiyaları həyata  keçi- 
rilməsinə)  ona  görə  başlayır  ki,  eyni  vaxtda  üç  ilkin  şərt 
üst-üstə düşür:  1) firma bu xarici  ölkədə üstünlüklərə ma- 
likdir (mülkiyyətçinin spesifik üstünlükləri); 2) üstünlüklə- 
ri yerində, digər firmalara mal ixracı və texnologiya ixracı 
vasitəsUə həyata keçirməkdənsə, onlardan  burada özünün 
istifadə  etməsi  firmaya  daha  sərfəlidir  (beynəlmiləlləşmə- 
nin  üstünlükləri);  3)  firma  bəzi  istchsal  ehtiyatlarından 
xaricdə  öz  evdəkindən  daha  səmərəli  istifadə  edir  (yer- 
ləşmə yerinin üstünlükləri).  Birbaşa investisiyalann eklek- 
tik modeli böyük şöhrətə malikdir.

---

5.4. Kapitalın perikdüşmə nzzvriyyasi
Həmin  nəzəriyyə  zəif işlənib  hazırlanmışdır,  hərçənd 
son onilliklərdə  kapitalın o  cümlədən  Rusiyadan da  pe- 
rikdüşməsi  dünyada  geniş  miqyaslar almışdır.  «Kapitalın 
perİk düşməsi» İstilahı müxtəlif cür ızah olunur ki, bu da, 
bu  təzahürün  miqyaslannın  qıymətləndirihnəsinə  təsirini 
göstərir.  Belə  ki,  bəzi  iqtisadçılar  kapitalın  perik  düşmə- 
sini  qısamüddətli  kapitalm  gizli  gətirihnəsinə  və  yaxud 
daşınmasına  şamil  edirlər.  Lakin,  İqtisadçılann  əksəriy- 
yəti  (Kindlevergerin  ardınca)  hesab  edirlər  ki,  kapitahn 
perik düşməsİ — kapitalın Ölkədən elə hərəkətidir ki,  onun 
m araqlan zİddinədir və  onun  bir  çox  ölkə  investisiya  sa- 
hibləri üçün ölkədəki  əlverişsiz mühit,  eləcə də həmin ka- 
pitahn tez-tez qanunsuz mənşəyi ucbatından irəli gəlır.

---