Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

İŞÇİ Q Ü W 0S İN İN  BEYNƏLXALQ 
MİQYASININ NƏZƏRI İZAHI
6,1.  İşçi qüvvəsinin beynəlxatq nəzəri əsasiarı
İşçİ  qüwəsinin  beynəlxalq  yerdəyişməsİnə  qaldıqda, 
onun problemlərini nəzəri cəhətdən bu  yaxınlarda işlənib 
hazırlanmağa  başlamlmışdır.  Tədqiqatçılar  belə  bir  nə- 
tİcəyə  gəlirlər ki,  işçi  qüwəsi miqrasiyasımn  əsas  iqtisadİ 
səbəbi  müxtəlif ölkələrdə  əməyin  ödənilməsi  şərtlərindəki 
fərqlərdir  və  həmin  miqrasiya  immiqrantları  qəbul  edən 
iqtisadi  artrm  sürətinə  müsbət  təsir  göstərir.  Mühacirət 
olunan  ölkəyə  təsirə  qaldıqda,  neoklassik  nəzəriyyə  tərəf- 
darlaıı hesab edirlər ki, bu, ona ziyan eləmir> belə ki, yola 
düşən işçi qüwəsi ziyadə olub, yaxud yola düşmüş işçilər öz 
qohumlarma pul göndərdikləri təqdirdə kömək edə bilər. 
Neokeynçilər isə  göstərirlər ki,  mühacirət,  məsələn,  yüksək 
ixtisaslı işçilərin yola düşdüyü halda, ölkəyə ziyan vura bilər.
6.2.  Texnologiyalarm ötüvülməsi nəzəriyyələri
Texnologiya  və  onun  ölkələr  arasmda  yerdəyişməsi 
(beynəlxalq  texnologİya  ötürülüşü)  bir  sıra nəzəri  modelə 
həyat vəsiqəsi vermişdir,  Belə ki,  amerikah iqtisadçı  Maykl 
Poznerin  texnolojİ  uyğunsuzluq  modelinə  görə,  yeni  tex-

---

nologiyamn  yaradılması  həmin  texnologiyaya  əsaslanan 
mahn istehsaknda və  ixracmda ölkəyə müvəqqəti  inhisar- 
çılıq  gətİrir.  Nəticədə,  ölkə  texnologiyä  (biliklər)  istehsal 
amilində  nisbi  üstünlük  qazanır.  Bu  İdeyadan  digər  -  
Vernonun  işləyib  hazırladığı məhsulun həyat sİlsiləsİ mo- 
delində də istifadə olunmu^dur.
6.3. Dünya ölkəhrinin tipologiyası
Dünya  iqtisadiyyatı  çoxlu  milli  İqtisadiyyatlardan 
ibarətdir.  Əgər  onu  mürəkkəb  sistem  kimi  nəzərdən  ke- 
çirsək,  ondan  yanmsistemlərİ  ayırmaq  məqsədəuyğun- 
dur.  Belə  yanmsistemlər  milli  iqtisadiyyatlar  qruplarıdır 
(ölkələr qruplan). Adətən, üç böyük ölkələr qrupuna ayn- 
lır: İnkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan keçid iqtİsadiyyatlı.
6.4. Ahcıhq qahiliyyətipariteti
Alıcıhq  qabiliyyəti  pariteti  (AQP)  -   onlann  alıcılıq 
qabiliyyətlərinə görə, yəni, hər bir ölkədə müəyyən mal və 
xidmət dəstinin qiyməti nəzərə almmaqla, milli valyutalar 
arasmdakı  nisbətdir.  Qiymətlər  bütün  dünya  ölkələrində 
müxtəlif  olduqlanndan  isə,  alıcüıq  qabiliyyəti  pariteti 
milli valyutaların mübadilə kursu ılə (rəsmi, yaxud bazar) 
praktiki  olaraq üst-üstə düşmür.  Buna görə,  alıcılıq  qabi- 
liyyəti  pariteti  təsərrüfat  hesablaşmalarında yox,  analitik 
məqsədlər üçün tətbiq olunur.

---

Milli  valyutamn  mübadilə  kursu  müəyyənləşdiribr- 
kən,  ticarətdənkənar  əməliyyatlar  nəticəsində,  başqa  söz- 
lə,  ticarəti  aparılan  mal  və  xidmətlər  əsasında  hasil  olan 
həmin  valyutaya  tələb  və  təklifin  nisbəti  götürülür.  Intə- 
hası,  dünyanın  əksər  ölkələrində  onlar  ölkələrin  ÜDM- 
nin az bir hissəsini təmsil edir.  Alıcılıq qabiliyyəti pariteti 
müəyyənləşdırilərkən,  ona  həm  ticarəti  apanlan,  həm  də 
apanlmayan  mal  və  xidmətlərin  düşməsi  üçün,  mümkün 
qədər daha geniş mal  və xidmətlər dairəsi  götürülür.  Belə 
ki,  onlarm milli valyutalarının ahcıhq qabiliyyəti pariteti- 
nə  görə  müxtəlif  ölkələrin  ÜDM-nin  həcmini  müəyyən- 
ləşdirməyə  yönəldilmiş,  BMT-nin  beynəlxalq  tutuşdur- 
malar Proqramı çərçivəsində 600-800 əsas istehlak mal və 
xidməti,  200-300  əsas  investisiya  malı  və  10-20  səciyyəvi 
inşaat  obyekti  götürülür.  Bundan  sonra,  tədqiq  olunan 
ölkənin milli valyutası və ABŞ dollan ilə həmin testin ne- 
çəyə  olduğu  müəyyənləşdirilir.  AQP-nin  müəyyənləşdiril- 
məsi  əsasında  bu  və  ya  digər  milli valyutanın  alıcılıq  qa- 
biliyyəti  təyin  olunur.  Belə  ki,  1996-cı  ildə  rus  rublunun 
ABŞ  dollarına  nisbətdə  orta  illik  mübadilə  kursu  5124 
rubl, alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə isə -  2208  rubl təş- 
kil  edirdi:  Nəticədə,  1996-cı  ildə  Rusiyada  əhalınin  hər 
adambaşına düşən ÜDM  rublun rəsmi mübadilə kursuna 
görə 3 min dollar, rublun alıcılıq qabihyyəti paritetinə gö- 
rə  isə  -   6,9  min  dollar  təşkil  edirdi.  Keçid 
iqtisadiyyatlı 
dövlətlər və inkişaf edən ölkələr üçün,  onlann milli valyu- 
tasının  AQP-nin  onun  mübadilə  kursunu  üstələməsi  xa-

---

rakterikdir,  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  —
  əksinə,  AQP  daha 
çox  mübadilə  kursundan  aşağıdır  (və  yalnız  ABŞ-da  on- 
ların  qiymətlərinin  başlanğıc  qiymətləri  kimi  götürülməsi 
ilə  əlaqədar olaraq,  dollann AQP-i  onun mübadilə  kursu 
ilə tam  üst-üstə düşür).

---

ÜDM-in SAHƏ STRUKTURU ÖLKƏNİN 
SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAF SƏVİYYƏSİNİN 
GÖSTƏRİCİSİ KİMİ
7.1.  Yüksək inkişaf səviyyəli ölkəhrin sektorlan
Yüksək  änkİşaf səviyyəli  ölkələr  üçün  onlann  ÜDM-i 
strukturunda  üçüncü  sektorun  (xidmətlər  sahəsinin) 
üstün  olduğu  vəziyyət  səciyyəvıdir,  ikinci  sektor  (sənaye 
və  tİkinti)  hər  şeydən əw əl emal  sənayesi  ilə  təmsil  olun- 
muşdur,  birinci  sektorun  (kənd  və  meşə  təsərrüfatınm, 
ovçuluq  və  balıqçılığm)  payı  isə,  azdır.  Hərçənd,  bəzi  in- 
kişaf edən  ölkələrin ÜDM  strukturunda  üçüncü  və  ikinci 
sektorların  payı  çox  olsa  da,  adətən  bu,  turizmin,  yaxud 
tıcarətin,  ya  da  hasilat  sənayesinin geniş  inkişafı  ilə  izah 
olunur.
7.2. Həyat səviyyəsi və keyfiyyəti
ölkədə həyat  səviyyəsi  və keyfiyyəti  bir çox göstərici- 
lərlə,  birİnci növbədə  ömrün  uzunluğu,  müxtəlif xəstəlik- 
lərlə  xəstələnmələr,  şəxsi  təhlükəsizlik,  ətraf mühitin  və- 
ziyyəti,  işsizlik  və  əlbəttə,  müxtəlif malların  və  xıdmətlə- 
rin  istehlakı  ilə  müəyyən  olunur.  Bu  göstəricilərdən  bəzi

---