Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

Kapitalın  beynəlxalq  hərəkəti  neoklassik  nəzəriyyəsi- 
nin  inkişafına  Xckşer  və  Olin  özlərinin  istehsal  amilləri~ 
nin nisbəti nəzəriyyəsi çərçivəsində böyük töhfə vermişlər. 
Belə ki,  Olin  nəzərləri  kapitahn  beynəlxalq  hərəkətinə  tə- 
sir  göstərən  aşağıdakı  əlavə  məqamlara:  gömrük  maneə- 
lərinə  (mallann  gətirilməsınə  mane  olur  və  bununla  da 
xarici  tədarükçüləri  mallann  istehsalmı  yerində  təşkil  et- 
mək  üçün  kapital  gətirməyə  sövq  edirlər),  fırmaların  zə- 
manətli  xammal  mənbələrinə  və  kapital  qoyuluşlarınm 
coğrafı  diversifıkasıyasına,  ölkələr  arasmdakı  siyasi  ıxti- 
laflara,  yaxud  yaxınlığa  (Olin,  Birinci  dünya  müharibəsi 
ərəfəsində  Rusiyaya fransız kapitalmın böyük  axımnı mi- 
sal  çəkirdi)  yönəldırdi.  O,  iqtisadçılar  arasında  birinci 
olaraq,  yüksək  vergiqoymadan  qurtulmaq  məqsədilə  və 
vətəndə investisiyaların təhlükəsizliyi sərt azaldıqda kapi- 
talm çıxanlmasım məsləhət görürdü.  Nəhayət,  Olin arala- 
rında  ixrac  kredıtlərinin  yerləşdiyi  uzunmüddətli  və  qı- 
samüddətli  (onun  fıkrincə,  ikinci  adətən,  möhtəkirlik  xa- 
rakteri daşıyır) kapitalın ixracı arasında sədd çəkdi.
Lakin,  neoklassik  nəzəriyyənin  sonrakı  inkişafı  gö- 
stərdi  ki,  o,  birbaşa  investisiyalann  öyrənilməsi  üçün  az 
yararlıdır,  belə  ki,  onun  başhca  ükin  şərtlərindən  biri  -  
xalis  rəqabətin  olması  -   onun  tərəfdarlarına  elə  birbaşa 
investisiyalann  əsaslandığı  fırma  üstünlüklərinin  (iqtisadi 
nəzəriyyədə  inhisarçı  kimi  təfsir  olunan)  təhlil  etmək  im- 
kam vermir.

---

Kapitalın  beynəlxalq  hərəkətinin  neokeynsçilik  nəzə- 
riyyəsi  kapitalm  hərəkəti  ilə  ölkənin  ödəniş  hərəkətinin 
vəziyyəti arasındakı əlaqəyə xüsusi m araq göstərir.  Keyns 
özü, Olinlə polemikada vurğulayırdı ki,  kapitahn  ölkədən 
çıxanlması m allann  və xidmətlərin ixracı  onların idxahm 
üstələdikdə  həyata keçirilir (mallarm  ahcılan  olan  ölkələ- 
rə  onların  gətirilməsini  maliyyələşdirmək  imkanı  vermək 
məqsədDə), bu qayda pozulduqda isə, dövlətin müdaxiləsi 
zəruridir.  Neokeynsçilik  nəzəriyyəsinin  məcrasmda  lik- 
vidliyə  üstünlük  verilməsinə  əsaslanan,  kapitalın  çıxarıl- 
ması modeli də  durur ki,  bunda,  investorun  öz ehtiyatla- 
rmın  bir  hissəsini  yüksək  likvidli  (buna  görə,  az  gəlirli) 
formada, digər hissəsim isə -  aşağı likvidli (ancaq,  gəlirli) 
formada saxlamaq  meyli  başa düşülür.  Belə ki,  amerikalı 
iqtisadçı  Ceyms  Tobin  investor  davrammın,  gəlirliliyi, 
likvidliyi  və  riskləri  tərəzinin  gözünə  qoymaqla,  özünün 
qiymətli  kağızlar  portfelini  deversiyalaşdırmaq  (o  cümlə- 
dən, xarici qiymətli kağızlar hesabma) istəyi ilə müəyyən- 
ləşdirilir.  D aha bir amerikah iqtisadçı -  Çarlz Kendlever, 
bu  konsepsiyanı  inkişaf  etdirərək,  ona  belə  bir  fərziyyə 
əlavə  etmişdir  ki,  müxtəlif ölkələrdə  kapital  bazarı  üçün 
müxtəlif  likvidlik  üstünlüyü  xarakterikdir  və  buna  görə, 
ölkələr  arasında  portfel  investisiyalarınm  fəal  mübadiləsi 
mümkündür.
K apitahn  digər  beynəlxalq  çıxarıhna  nəzəriyyəsinin 
banisİ -  Karl Marks kapitalın çıxarılmasmı onun, kapital 
ixracçısı  olan ölkələrdə ziyadəliyi ilə  əsaslandınrdı.  Kapi-

---

talın  ziyadəliyi  dedikdə,  o,  (iqtisadiyyat  klassikləri  ar- 
dınca)  istifadəsi,  olduğu  Ölkədə  onun  gəlir  normasmın 
aşağı  düşməsinə  səbəb  ola  biləcək  kapitalı  başa  düşürdü. 
Ziyadə kapital  özünü üç formada biruzə verir:  mal,  isteh- 
sal  (ziyadə istehsal  gücləri və işçi qüwəsi)  və  pul.  Mal  ix- 
racı  və  kapital  ixracı  vasıtəsilə  həmin  ziyadəhk  (real,  ya- 
xud potensial)  xaricə  aparılır.  Bu cür imkan ölkələrin  ək- 
səriyyəti  dünya  kapitalı  orbitinə  cəzb  edildikdən  və  on- 
larda ilkin şərait (hər şeydən əwəl istehsal infrastruktunı, 
hərçənd,  həmin infrastrukturu tez-tez xarici  kapitaün özü 
yaradır)  yaradıldıqdan  sonra  əmələ  gəhr.  XIX  əsrin  so- 
nundan  inhisarlann  fəal  yüksəlişİ  kapitalın  çıxarılmasmı 
stimullaşdınrdı və buna görə V.t.Lenin  onu,  kapitalizmin 
müasir  mərhələsinin  başhca  əlamətlərindən  biri,  onun  ti- 
pik xüsusiyyəti adlandırmışdır.
İqtisadçı -  marksistlərin sonrakı  nəsilləri kapitalm zi- 
yadəliyi məntiqəuyğunluğundan  geri çəkilməməklə,  onun 
ixracının daha  bir neçə aşağıdakı səbəblərini (bəzən  onla- 
rı  şərtlər  adlandıraraq)  göstərdilər:  istehsalın  artan  bey- 
nəlmiləlləşdirilməsi,  inhisarların güclənən rəqabəti, iqtisa- 
di  yüksəliş  sürətinin  artması  (bunlar  həm  inkişaf  edən, 
həm də  inkişaf etmiş  ölkələr tərəfmdən  kapitala  xarici tə- 
ləbatın  güclənməsinə  səbəb  olur).  Marksist  məktəbin  tə- 
rəfdarları  olan  bir  sıra  iqtisadçılar  qeyd  edirdilər  ki, 
İkinci dünya müharibəsindən sonra inkişaf sürətinin  yük- 
səlməsi,  bu  Ölkələrdə  gəhr  normasınm  enməsi  meylinin 
olmamasma  baxmayaraq,  onlardan  kapital  ixracından

---

ötrü  inkişaf etmiş  ölkələrin maliyyə,  texnolaji  və  təşkilati 
imkanlarmı  artırmışdır.  İntəhası,  M arksın kapital  ixracı- 
run  aşkar  səbəbİ  haqqında  ideyası  başlıca  ideya  olaraq 
qalmışdır.
5.3. Birbaşa investisiya modelləri
Yuxarıda  göstərilən  nəzəriyyələr  əsas  diqqəti  kapita- 
lm borc  formasında,  qismən -   portfel  investisiyaları  for- 
masında çıxarılmasma yönəldir, kapİtalın birbaşa investi- 
siyalar  formasında  əhəmiyyətinə  isə,  az  toxunurlar.  XX 
əsrin ikinci  yarısında  onlann  güclü yüksəlişi  bir  neçə  bir- 
başa investisiya modellərini stimullaşdınrdı.
İnhisarçxlıq  üstünlükləri  modeli  amerikalı  iqtisadçı 
Stiven  Xaymer  tərəfındən  işlənib  hazırlanmış  və  ardmca 
Ç.Kindleberder  və  digər  iqtisadçılar  tərəfindən  inkişaf 
etdirilmişdir.  O,  xaricı investor yerii  ilə müqayisədə  daha 
əlverişsiz  vəziyyətdədir  ideyasxna  əsaslamr:  o,  Ölkə  baza- 
rım  və  oradakı  «oyun  qaydalarım»  daha  pis  bilir,  onun 
burada geniş əlaqələri yoxdur, o əlavə nəqliyyat məsrəflə- 
rinə məruz qalxr və riskJərdən daha çox əziyyət çəkir.  Bu*- 
na  gorə  ona  əlavə,  yerli  iddiaçı  qarşısxnda  necə  deyərlər 
İnhisarçx  (yəni,  yalnız  ona  xas  olan)  üstünlüklər  lazımdır 
ki,  bunların hesabma o,  daha yüksək  gəlir  götürə bilərdi. 
Bu,  inhisarçılıq  rəqabəti  əsnasmda  meydana  çxxan 
üstünlüklər  (onun  nəzəriyyəsini  E.Çemberlen  işləyib  ha-

---