310
məqbərələrinin səciyyəvi xüsusiyyəti onların səkkizguĢəli formaya malik olması və
gözəl yonulmuĢ yerli daĢlardan tikilməsid ir. Məqbərə onu əhatə etmiĢ divarlarla,
giriĢ qapısı ilə u zlaĢır. Bizim səkkizguĢəli məqbərələrdə ilk dəfə təsadüf etdiyimiz
bu dəst-xətt Kələxana abidələrin in məkan ifadəliliyin i gücləndirmiĢdir.
ġəhərsalmada da dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdi. Təbrizin Səfəvilər dövlətinin
paytaxtı olması orada yeni memarlıq obyektlərinin artması üçün Ģərait yaratdı.
Mənbələrdən məlu m olur ki, bu dövrdə Təbrizdə 300 mindən artıq əhali yaĢayırdı.
Osmanlı-Səfəv i müharibələri Ģəhərsalma iĢlərinə mənfi təsir göstərmiĢdir. Bu fakt
nəticədə Ģəhərsalmanın in kiĢafı prosesini xey li ləngitdi və bir ço x bədii-memarlıq
dəyərlərin in məhv olmasına gətirib çıxard ı. Bakı, Gəncə, ġamaxı, Təbriz kimi iri
Ģəhərlərin müdafiə istehkamları xüsusən böyük dağıntılara məru z qaldı.
Bu dövrdə çoxsaylı məscidlərin inĢası səciyyəvi hal idi. Məscidlərin
nəzdində mədrəsə binaları da tikilird i. Təhsil prosesi baĢlıca olaraq bu mədrəsələrdə
gedirdi. Təbriz məscidləri öz ölçü lərinə görə XIV-XV əsrlərin eyni tipli
obyektlərindən geri qalırdı. Lakin qeyd edilməlidir ki, XVI -XVII əsrlərdə tikilmiĢ
məscidlərin sayı daha ço x olmuĢdur (b ir ço x Ģəhərlərin böyük məhəllələrində
məscidin o lması zəruri Ģərt kimi geniĢ yayılmıĢdı).
Maraqlıd ır ki, əwəlki dövrdən fərqli olaraq XVI -XVII əsrlərdə Təbrizdə
birminarəli məscidlər inĢa olunmağa baĢlanmıĢdı. Halbuki əvvəllər ikiminarəli
məscidlərin tikilməsi vacib hesab edilirdi.
1606-c ı ildə Gəncədə inĢa olunan came həm me ma rlıq həllinə, hə m də
Ģəhərsalma baxımından mövqeyinə görə diqqəti cəlb edir. Abbasqulu Ağa
Bakıxanovun məlu matından aydın olur ki, məscid tanın mıĢ alim, memar
Bəhaəddinin rəhbərliy i altında tikilmiĢdir.
AbĢerondakı ölçülərinə görə böyük olmayan dini təyinatlı tikililər də
maraqlıdır. Bunlar AbĢeron memarlığının nadir incilərindəndir. Nardaranda
əhəngdaĢından tikilmiĢ məscid öz quruluĢuna görə simmetrik memarlıq obyektidir.
Məsciddəki daĢüstü yazıdan aydın olur ki, abidə 1663-cü ildə tikilmiĢdir. Digər bir
yazıda isə abidəni inĢa edən usta Muradəlinin adı qeyd olunmuĢdur.
Ordubad Ģəhərindəki came və məd rəsə binası da bu dövrün abidələrindəndir.
Bəzi materiallara əsasən ehtimal etmək olar ki, bu məscidin ilkin əsası daha
qədimd ir. Lakin məscidin memarlıq görkəmi XVII əsr abidələrinin baĢlıca
cəhətlərini özündə daĢımadadır. Gü man etmək olar ki, məscid XVII əsrdə əsaslı
Ģəkildə bərpa edilmiĢdir.
Səfəvilər dövründə körpü, kəhriz, buzxana, ovdan, hamam və karvansara
tikintisi iĢləri də geniĢ miqyasda aparılırdı.
311
Təbrizin cənub-Ģərqində, ġibli adlı yerdə inĢa cdilmiĢ karvansara
özünəməxsus səciyyəyə malik obyektdir. Bütövlükdə XVl-XVII əsrlərin
Azərbaycan memarlığı böyük maraq kəsb edir və memarlıq fəaliyyətinin bir ço x
sahələrində yeni, məhsuldar ideyalarla təmsil olunur. Bu cəhət ictimai təyinatlı
tikililərdə ö zünün daha aydın ifadəsini tapmıĢdır.
Fəlsəfi flkir. XVI əsrin əvvəllərində Ġsmay ıl Səfəv inin Təbrizdə taxta
çıxması ilə ictimai həyatın bütün sahələrində - siyasətdə, dində və fəlsəfi fıkirdə
kəskin dəyiĢiklik baĢlandı. ġah lıq taxtına yiyələn miĢ Ġs mayıl Səfəvin in onu
hakimiyyətə gətirmiĢ kütlələrə qarĢı münasibəti dərhal dəyiĢdi. Dini həyatda da
nəzərəçarpan yeniliklər baĢ verdi: islamın s ünnilik məzhəbindən imtina olundu,
Ģiəlik isə dövlətin ərazisində rəs mi məzhəb elan edildi. Lakin artıq bu zamandan
etibarən Ģiəlik mü xalifətin deyil, imtiyazh ictimai təbəqələrin məfkurəsinə çevrildi.
Sünnilik rəsmi d inə qarĢı durmuĢ məzhəb kimi təqib olun mağa baĢlandı. Ġsmay ıl
Səfəvinin hakimiyyətə gəlməsində fəal iĢtirak etmiĢ ifrat Ģiəlik tərəfdarları da
bidətçi elan o lundular.
XVI əsr fəlsəfı fıkri sahəsində müəyyən ideya fərqi və qarĢıdurması, həm
panteizmlə rəs mi dini baxıĢ (ilahiyyat) arasında, həm də panteizmin ö z daxilində
(onun idealist və materialist təmayülləri arasında) mübarizənin kəskinləĢ məsi ilə
səciyyəvidir.
ġah Ġsmayılın hakimiyyətə gəliĢindən sonra Ģiə-qızılbaĢ məfkurəsi kəskin
surətdə dəyiĢdi. Onun mü xtəlif ifratçı sufı cərəyanları ilə əlaqələri ya tamamilə
kəsild i, ya da formal səciyyə daĢımağa baĢladı. Bilavasitə panteizmə əsaslanan
mü layim və ifratçı cərəyanlarda yeni parçalan ma baĢ verdi. Ġfratçı mövqedə duran
panteistlər aləmin dərk olunmasında materializmə meyil göstərir, ictimai t ələblər
sahəsində isə ümu mi bərabərlik ideyaları ilə çıxıĢ edird ilər. Mülayim cərəyan
tərəfdarları tədricən yeni mövqelərdə qərarlaĢır, mistik-panteist cərəyanların bidətçi
istilahlar məcmusundan istifadə etmələrinə baxmayaraq, panteizmdən u zaqlaĢır,
idealizmə daha çox meyil edirdilər. Ġsla mın Ģiə ruhunda sonsuz təbliği mü layim
mövqelərdə olan ideoloqlara xas idi. Bu xüsusiyyət Ġsmayıl Səfəvin in (Xətayinin)
yaradıcılığ ında və siyasətində daha parlaq surətdə aĢkara çıxmıĢdır. O, yaĢadığı
dövrdə qızılbaĢ məfkurəsinin əsas təbliğatçısı olmuĢdur. ġah Ġs mayıl, ilk növbədə,
bidətçi panteizmdən uzaqlaĢmağa can atırdı. Hakimiyyətə qədərki dövrdə özü
haqqında "Ki adəm donuna girmiĢ xuda gəldi, xuda gəldi" misraların ı yazmıĢ,
hürufiliyə aludə olduğuna görə məzəmmət edilmiĢ, özlərini ilah iləĢdirmələri və
Babəkin dini qanununu geniĢ yaymaları ilə tanınan əcdadlarının əməllərini davam
etdirmiĢ Ġsmayıl Səfəv i Ģahlıq taxtına çıxaraq taxta yiyələn mək üçün özünün
əvvəlki Mehdi rolundan imtina etdi, zaman keçdikdən sonra panteizmdən uzaqlaĢdı