220
Ģəhərin talan edilməsinə və kütləvi cəza tədbirlərinə imkan verməd i. Təh masib
təbrizlilərin azad lıq istəklərinə bələd idi, dövlətin ağır vəziyyətdə olduğunu
anlayırdı və buna görə də Təbriz kimi bir vilayətin əhalisin in güzəranın ı daha da
pisləĢdirmək istəmirdi. ġah hökuməti təbrizlilərə hətta bir sıra güzəĢtlərə getməyə
məcbur o ldu. I ġah Təh masib Ģəhərin sənətkarlarından alın malı o lan vergin in ( mali-
mühtərifə) məbləğ ini Ģəhər əhalisinə "bağıĢladı". Sonra isə Təbrizi bütün divan
vergilərindən azad etdi. Beləliklə, Ģəhər vergi toxunulmazlığ ı (immuniteti) qazandı.
Təbriz üsyanı xalq hərəkatının qüdrətini və miqyasını aĢkara çıxard ı. Üsyan
yatırıldı, lakin müəyyən uğurlar əldə edildi, Ģəhər sakinlərin in güzəran ı bir qədər
yüngülləĢdi.
VIII FƏSĠL
AZƏRBAYCAN XVII ƏSRDƏ
Azərbaycan Osmanlı və Səfəvi feodallarının hakimiyyəti altında. 1578-
1590-c ı illə rin qanlı, ta lanedici döyüĢlərindən sonra Səfəvi və Osmanlı dövlətlə ri
arasında 1590-cı ildə Ġstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. Ġki dövlət arasında yeni
sərhədlərin müəyyən edilməsi prosesi isə iki ildən sonra baĢa çatdı.
Müqavilə nəticəsində Azərbaycan ərazisi Osman lı və Səfəvi dövlətləri
arasında bölündü. ġirvan, Qarabağ, Təbriz və onun ətraf nahiyələri, Sərab, Marağa
və bu Ģəhərdən qərbdə yerləĢən bütün vilayətlər Osman lı imperiyasının əlinə keçdi,
Xalxal, Ərdəbil, Qaradağ, TalıĢ, Zəncan və Sultaniyyə isə Səfəvilər dövlətinin
tərkib ində qaldı.
Osmanlı hakimiyyət orqanları zəbt olunmuĢ ərazilərdə yeni in zibati idarə
vahidləri yaratdılar, v ilayətlərə hakimlər təyin etdilər. Azərbaycanın ən iri yaĢayıĢ
məntəqələrində hərbi hissələr yerləĢdirdilər, vergi və mükəlləfıyyətlərin növlərin i,
məb ləğini müəyyənləĢdirdilər. Həyata keçirilmiĢ in zibati, hərbi-siyasi tədbirlər
Azərbaycanda möhkəmlən mək, ö lkən in ictimai-iqtisadi imkanlarından bəhrələn mək
məqsədinə xid mət edirdi. Belə ki, ġirvan ġamaxı və Dərbənd vilayətlərinə bölündü.
ġamaxı v ilayəti 16 sancaqlıqdan ibarət id i: ġamaxı, Lahıc, AğdaĢ, Qəbələ, Salyan,
Zərdab, ġəki, Bakı, Sədru, Qara Ulus, Diku, Siryan (Sirhan), Osman i, Xudavərd,
Mahmudabad, ƏrəĢ; Dərbənd vilayəti isə 8 sancaqlığa ayrılmıĢdı: Dərbənd, ġabran,
Axtı, Quba, Müskir (MüĢkür), Kürə, Çıraq, Rustov.
221
Təbriz qalasında yerləĢdirilmiĢ Osmanlı hərbi hissələrinin baĢçısı Cəfər paĢa
1585-c i ildən sonra yeni ərazilər iĢğal etmiĢ, 1590-c ı ilin sülh müqaviləsindən sonra
isə Təbriz bəylərbəyi olmuĢdu.
Osmanlılar yeni iĢğal ed ilmiĢ yerlərdə "Torpaqların idarə o lunması"
qanununa uyğun Ģəkildə A zərbaycanda əhalinin və gəlirlərin ü mu mi
siyahıyaalın masını keçirdilər.
Siyahıyaalın manın nəticələriləri əsasında əhalinin üzərinə yeni vergi və
mü kəlləfiyyətlər qoyuldu. Os manlı mənbələrin in məlu matlarından aydın olu r ki,
sülh müqaviləsinin imzalan masından sonra Səfəvi xəzinəsinə verilməli vergilər
Osmanlı xəzinəsinin ixtiyarına keçirildi. Salyan balıq vətəgələrindən əldə olunan,
10 min ağça təĢkil edən gündəlik gəlir də həmin vergilərdən idi. ġirvanın bürün
vilayətlərində istehsal olunan ipəkdən, Bakı neftindən və s. əldə edilən gəlirin onda
bir hissəsi Osmanlı xəzinəsinin hesabına keçirilmiĢdi. XVI əsrin sonları - XVII
əsrin əvvəllərində Os manlı iĢğalı altında olan A zərbaycanın və qonĢu ölkələrin
iqtisadi vəziyyəti ço x ağır id i. Uzunəsrlik in kiĢaf prosesində formalaĢan ticarət
sistemi pozulmuĢ, təqribən bütün karvan yolları bağlan mıĢ, ġərqə - Ġran
vilayətlərinə və ġimala - Moskva dövlətinin ərazilərinə gedən ticarət Ģəbəkəsi
qapanmıĢ, Azərbaycan ənənəvi ticarət sistemindən təcrid edilmiĢdi. Hərbi
əməliyyatlar nəticəsində Ģəhər və kəndlər viran edilmiĢ, təsərrüfat həyatı böhrana
düçar olmuĢdu. Osmanlı türkləri A zərbaycanın Ģiə əhalisini təqib lərə məruz
qoymuĢdular. ġiələrin nəinki aĢağı təbəqələri, habelə yuxarı zü mrələ ri də təqib
edilird i. Mənbələrdə qeyd edilir ki, "bir ço x müsəlman-xristian əyanları,
Azərbaycan hakimləri Səfəv i Ģahının sarayına pənah apardılar. Çünki onlar
osmanlıların ağır vergi zülmünə, d in və təriqət ayrılığ ı zəmin ində təqiblərə məruz
qalırd ılar". Os manlı türkləri Azərbaycanın, qonĢu ölkələrin dinc əhalisini əsir alır,
onları qul kimi Kəfənin (Feodosiyanın) bazarlarında satırdılar. Ġstanbulda, Misirin
limanlarında da bu cür qul bazarları vardı. Müsəlmanların əsir edilib qul kimi
satılmasını Ġsgəndər bəy MünĢi Osman lı iĢğalın ın ən mənfı cəhəti kimi
səciyyələndirir.
1590-c ı ilin sülh müqaviləsi Ģərtlərinə əsasən hər iki tərə f hərbi əsirlə ri azad
etməli id i. Lakin mövcud mənbələr göstərir ki, müharibə edən tərəflərin yaln ız
hərbi rəisləri azad olun muĢdu. Belə biganə münasibət xalqı fəal mübarizəyə vadar
edirdi.
Azərbaycanın Səfəv ilər dövləti tərkibində qalmıĢ cənub -Ģərq vilayətləri
paytaxt Qəzvinə tabe olmaqdan boyun qaçırırd ılar. Yalnız Ərdəbil vilayəti, bu
vilayətin hakimləri Səfəvilər sarayına sədaqətini saxlamıĢ, "müqəddəs xanədana"
bağlılığın ı nü mayiĢ etdirmiĢdilər.