273
xahiĢi ilə Ġsfahana qayıtmıĢdı. Mövlana Mirzə 1687-ci ildə MəĢhəddə vəfat
etmiĢdir.
Mədəni irsin öyrənilməsi sahəsində də xeyli iĢ görülmüĢ, "Təzkirə" adlanan
elmi məcmuələr yazılmıĢdı. Belə məcmuələrdə adətən alimlərin, əd iblərin, Ģairlərin
tərcümeyi-halı və onların əsərlərindən parçalar verilird i. I ġah Ġs mayılın oğlu Sam
Mirzə məĢhur "Töhfeyi-Sami" əsərini Ərdəbildə yazmıĢdı. ġahın digər oğlu
Ġbrahim M irzə "Fərhəngi-Ġb rahim" ("Ġbrahimin lüğəti") əsərini tamamlamıĢdı. Əhdi
Bağdadi "Gü lĢən üĢ-Ģüəra" ("ġairlər gülĢəni"), Sadiq bəy ƏfĢar isə "Təzkireyi-
məcmə ül-xəvas" ("SeçilmiĢlərin təzkirəsi") əsərin i yazmıĢdı. Nəsrabadinin
"Təzkirə"sində Azərbaycanın bir ço x Ģair və alimləri haqqında maraqlı məlu matlar
vardır.
XIII-XV əsrlə rə nisbətən XVI-XVII əsrlərdə tarix e lmi daha ço x inkiĢaf
etmiĢdi. Bu dövrün bir sıra tarixçiləri (Həsən bəy Rumlu, Fəzli Ġsfahani, Ġsgəndər
bəy MünĢi) tarixi hadisələri təsvir etməklə kifayətlən mir, zəruri hallarda hadisələrə
fərdi münasibətlərini də bildirirdilər. Bir qayda olaraq bu dövrün tarixçiləri
hadisələri bir qədər ziddiyyətli Ģərh etmiĢ, lakin faktları təfərrüatı ilə qələmə
almıĢlar. Sarayda vəqiənəvis olmuĢ tarixçilər isə həm də ġah fərmanlarının,
diplo matik sənədlərin surətlərini ö z əsərlərində əks etdirmiĢlər. XVI əsrin məĢhur
Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlu (1530-?) I ġah Təhmasib in sarayında qullııq
etmiĢ, onun yürüĢlərinin iĢtirakçısı olmuĢ dur. Onun "Əhsən ət-təvarix" ('Tarixlərin
ən yaxĢısı") əsərinin dövrümü zə qədər gəlib çatmıĢ IX -X cildləri ( IX cilddə 1405-
1493, X cilddə isə 1494-1578-ci illərin hadisələri ö z əksini tap mıĢdır) A zərbaycanın
və qonĢu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr olunmuĢdur. Saray salnaməçilərin in
ənənələrinə sadiq qalan Həsən bəy Rumlu Səfəvilər dövlətinin tarixinə aid xey li
məlu mat vermiĢ, əsas diqqətini Ģahların, hərb i baĢçıların fəaliyyətinə yönəltmiĢdir.
Həyatının ço x hissəsini Gəncədə və Qarabağda keçirmiĢ, əslən isfahanlı olan
Fəzli Zeynalabdin oğlu xeyli müddət ərzində Bərdə və Arran hakimi Peykər xan ın
xid mətində olmuĢ, erkən yaĢlarından tarixə böyük maraq göstərmiĢdir. Onun
Səfəvilər tarixinə aid yazd ığı "Əfzəl ət-təvarix" ("Tarixlərin ən dəyərlisi") kitabı üç
cilddən ibarətdir. Lakin əsərin yalnız 1524-cü ildən sonrakı hadisələri əhatə edən
cild i və I ġah Təh masib in, II ġah Ġs mayılın, Sultan Məhəmmədin dövrünü əhatə
edən II cild i dövrümü zə qədər gəlib çatmıĢdır. I ġah Abbasın hakimiyyəti
dövründən bəhs edən III cild isə hələlik aĢkar o lunmamıĢdır. A zərbaycanın və ona
qonĢu olan ölkələrin tarixin i əks etdirən bu cildlərdə Ģah fərmanları və bəzi rəs mi
sənədlərin surəti də verilmiĢdir.
Gö rkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münsi (1560-1633) gəncliyində
Sultan Məhəmməd Xudabəndənin sarayında divan katiblərindən biri olmuĢdur.
274
Sonralar ġah Abbasın tarixçisi o lmuĢ MünĢi "Tarixi aləm aray i Abbasi" ("Abbasın
dünyanı bəzəyən tarixi") əsərin i yazmıĢ, burada dövrün siyasi, ictimai, iqtisadi və
mədəni həyatı barədə maraqlı məlu mat vermiĢdir. Müqəddimə hissəsi istisna
olunmaqla bütün əsər XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövləti
tarixin in ən qiy mətli ilkin məxəzi hesab olunur.
XVI-XVII əsrlərdə maa rif və mə ktəb iĢləri ruhanilə rin ixt iyarında idi.
Azərbaycanda uĢaqların təhsili məscidlərin nəzd ində, Ģə xsi evlə rdə təĢkil ed ilmiĢ
məktəb və mədrəsələrdə aparılırdı. Ġlkin mərhələdə uĢaqlar ana dilində dərs keçir,
yuxarı siniflərdə isə Azərbaycan dilində dərs vəsaiti olmad ığı üçün fars və ərəb
dilində yazılmıĢ dərsliklərdən istifadə edirdilər. Tavernye məd rəsələrdə istifadə
olunan dərsliklərdən bəhs edərək yazırdı ki, kitabların əksəriyyəti məĢhur
Azərbaycan alimi, riyaziyyatçı, astronom, fılosof Xacə Nəsirəddin Tusinin əsərləri
idi. Tədris prosesində Aristotelin, Arximedin və Qalileyin əsərlərindən də istifadə
edilird i. Mirxondun "Revzət əs-səfa" əsəri mötəbər dərslik hesab olunurdu
(Xavernye). Məktəblərdə Ģagirdlər əvvəlcə əlifbanı öyrənir, sonra
Quranı
əzbərləyird ilər. Ərəb dilində o lan Quran ı Ģagirdlər baĢa düĢə bilmir və onu
mexaniki əzbərləmə yolu ilə mənimsəyird ilər. Sonra kiçik kitabçalar, o cü mlədən
Übeyd Zakaninin "Siçan və piĢik", Fəridəddin Əttarın "Nəsihətnamə" əsərlərindən,
Sədinin " Gü lüstan"ından, Hafızin "Divan"ından parçalar öyrədilird i.
Mədrəsələrdə ilahiyyat dərsinin əsas yer tutmasına baxmayaraq, ictimai və
təbiyyat elmlərin in tədrisinə də geniĢ yer verilirdi. Aristotelin fəlsəfı əsərləri,
Mirxondun, Nizaminin, Xaqaninin, ġəms Təbrizinin, Əvhədi Marağayinin, Hafızin
yaradıcılığ ı, Fü zulinin " Leyli və Məcnun" u, Caminin qəsidələri də tədris obyekti
idi. Azərbaycanda bir sıra mədrəsələri (o cü mlədən ġamaxı mədrəsəsini) müĢahidə
etmiĢ Adam Oleari ölkədə astronomiyanın, fəlsəfənin və cəbrin tədrisinin Avropa
tədrisinə uyğun gəldiyini qeyd edirdi.
Azərbaycan Ģəhərlərində xeyli məktəb və mədrəsə var idi. 1647 -ci ildə
Təbrizdə 600 məhəllə məktəbi və 47 mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Mədrəsələrdə
Ģagirdlərin sayı 50 nəfərdən artıq olmurdu. Ərdəbilin ġey x Səfı məqbərəsi
nəzdindəki mədrəsədə də xeyli Ģagird təhsil alırd ı. XVII əsrin ortalarında ġamaxıda
40 məktəb və 7 mədrəsə var idi. Mədrəsələrdə dərs deyən müdərrislər arasında
dövrün tanınmıĢ alimləri, o cümlədən Mirzə Məhəmməd Məczub Təbrizi, Molla
Mömin, Mövlana Əbdülsəməd, Qazi ġıxəmi, Təb rizli Mirzə Baq i, Mövlana
Rəcəbəli Vahid, Mövlana Nəsrulla Xalxali də olmuĢdur.
Bir sıra görkəmli A zərbaycan aliminin öz məh zəri (ali təhsil müəssisəsi) var
idi. Məsələn, Mir Əliənnəqi Ərdəbili doğma Ģəhərindən MəĢhədə köçürülmüĢ və
1723-cü ilə qədər orada e lmin mü xtə lif sahələrində dərs demiĢdir. Mövlana Ələkbər