280
çoxsaylı qoĢunla Bağdada daxil oldu. Böyük Ģairə Sultan Süley man tərəfindən ayda
9 ağça təqaüd təyin edildi. Həmin məbləği vəqf idarəsindən ala bilməyən Ģair bu
münasibətlə "ġikayətnamə" əsərini yazd ı.
Füzuli dünya ədəbiyyatımn gözəl incilərindən biri olan "Ley li və Məcnun"
poemasını Sultan Süley mana təqdim etmiĢdi. Poemadan aydın olur ki, Ģair bu
zaman dərin ruhi əzablar, məhru miyyətlər və maddi çətinliklər içərisində
yaĢamıĢdır.
Füzuli bütün ömrünü bədii yaradıcılığa, elmi və fəlsəfı əsərlər yazmağa sərf
etmiĢdir. Onun əsərləri sırasında Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yazılmıĢ
divanlar, "Söhbətül-əsmar", "Həft cam", "Ənis ül-qəlb" adlı poemaları, "Səhhət və
Mərəz", "Rindü zahid" adlı nəsr əsərləri, "Mətləül-etiqad" adlı fəlsəfi risaləsi
məĢhurdur.
Füzuli yalnız A zərbaycanda deyil, Yaxın ġərqdə, Avropa və Rusiyada da
tədqiq edilmiĢ, sənəti yüksək qiy mətləndirilmiĢdir.
XVII əsrdə xalq arasında azadlığa və müstəqilliyə meyil artmaqda id i. M illi
özünüidarə prosesi güclənir, bu isə ədəbi prosesdə ədalət uğrunda mübarizə aparan,
insani ləyaqət və məhəbbət naminə özünü qurban etməyə hazır o lan güclü, kamil
qəhrəman surətlərinin yaradılmasında ifadəsini tapırdı.
Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatı yazılı poeziya ilə yanaĢı, folklorun mü xtəlif
forma və janrlarının geniĢ inkiĢafi ilə səciyyəvidir. Zülmə, məhru miyyətlərə tab
gətirən zəh mətkeĢ kütlələrin xey irxah hissləri məh z folklor əsərlərində özünün
parlaq ifadəsini tapırdı. Səfəv i sülaləsinin hakimiyyətinin ilk dövründə, xüsusilə
"Xətayi" təxəllüsü ilə Ģeirlər yazmıĢ I ġah Ġsmayılın hakimiyyəti illərində
Azərbaycan dilində yazan aĢıq və Ģairlər sarayın himayəsindən bəhrələnirdilər.
XVI əsrin sonlarından etibarən Səfəvi dövlətinin ictima i zə min inin
dəyiĢməsinə baxmayaraq, bu sülalədən olan dövlət xad imlərinin Azərbaycan
mədəniyyətinə olan marağ ı azalmamıĢdı. Məsələn I ġah Abbasın sərəncamı ilə
Azərbaycan məsəlləri və atala r sözləri toplan mıĢdı.
XVII əsr ədəbiyyatı tarixində folklor və aĢıq poeziyası sahəsində baĢ vermiĢ
ümu mi yüksəliĢ prosesi əsas məqamlardan biri hesab edilməlidir. Əski dövrlərin
ənənələrinə, xüsusilə XVI əsrin uğurlarına istinad edən nəğməkarlar və təhkiy əçilər
incəsənətin folklor növlərin i inkiĢaf etdirirdilər. Dəyərli qəhrəmanlıq və məhəbbət
dastanlarının tam Ģəkildə təĢəkkülü prosesi XVI əsrin sonu - XVII əsrin
baĢlanğıcına təsadüf edir.
Həcm və əhəmiyyət baxımından "Koroğlu" dastanı xalq yaradıcılığ ının
qüdrətli məhsuludur. Tarixçilərin verdiyi cü zi məlu matlara əsasən qeyd etmək olar
ki, bu dastan XVI əsrin son rübü -XVII əsrin baĢlanğıcında formalaĢ mıĢdır. Lakin
281
əsərin daha əski dövrlərdə yaranması haqqında xeyli elmi ehtimal da vardır. Bu
ehtima llar dastanda öz ifadəsini tapmıĢ qədim ina mlar və adlarla təsdiq edilir.
"Koroğlu" dastanı yalnız A zərbaycanda deyil, türklər, türkmənlər, taciklər,
gürcülər, özbəklər arasında da geniĢ yayılmıĢdır və onun mü xtəlif milli variantları
mövcuddur.
Gü man etmək olar ki, dastan əsasən XVI-XVII əsrlərdə Cənubi A zərbaycan
hüdudlarında meydana gəlmiĢdir. Gilanda ohnuĢ rus konsulu A.Xodzko eposun
Cənubi Azərbaycan variantını qələmə almıĢ və onu 1842-ci ildə Londonda ingilis
dilində nəĢr etdirmiĢdi. 1856-cı ildə dastan S.S.Penn tərəfındən rus dilinə tərcü mə
olunmuĢdu. "Koroğlu" eposu ilə tanıĢ olmuĢ N.Q.Çern iĢevski əsəri yüksək
qiymətləndirmiĢdi.
"Koroğlu" dastanı mü xtəlif qollardan ibarətdir. Eposun hər bir qolu müstəqil
və mükəmməl hekayət səciyyəsinə malikd ir. Lakin əsərin bütün qollarını
birləĢdirən ümu mi ideya mövcuddur. Bu ideya Koroğlu ilə, onun xalqı əzən
feodallara, iĢğalçılara qarĢı mübarizəsi xətti ilə möhkəmlən miĢdir. Qolların böyük
bir qisrni Koroğlunun mü xtəlif yürüĢlərinə həsr olunmuĢdur. Xalq qisasçıların ın
əməlləri geniĢ miqyası əhatə etdiyinə görə, biz məkan və ölkələrin tez-tez
dəyiĢməsinin Ģahidi oluruq: dastan qəhrəmanları gah Ġstanbulda, gah türkman
elində peyda olur, gah da onlara Bağdadda və Dərbənddə təsadüf edilir.
Dastanın giriĢ hissəsi əsərin əsas məzmununu təĢkil edən gələcək hadisələrin
gərginliy indən xəbər verir. RövĢənin atası, xan ilxısın ın mehtəri olan Alı kiĢinin
gözləri Həsən paĢanın əmrinə əsasən çıxarılır. Alı oğluna "Koroğlu" adını verir və
vəfat edir. Koroğlu atasının və zülmə məru z qalan xalq ının qisasını almaq üçün and
içir. O, bir ço x qəhrəmanları (dəliləri) ətrafında toplayır və Çənlibel adlanan dağlıq
yerdə möhkəmlənir. Koroğlu Çən libeldən düĢmən qoĢunlarına cəsarətlə həmlələr
edir, xalqı qarət və zülm məngənəsində saxlamağa çalıĢanları vahiməyə salır.
Beləliklə, Koroğlu zəh mətkeĢ xalqın fıkir və arzuların ın ifadəçisinə çevrilir. Ġldırım
parçasından hazırlan mıĢ əfsanəvi misri q ılınc və dəniz ayğırından törəmiĢ Qırat
Koroğlunun baĢlıca dayaqlarıd ır. Koroğlu xalq qəhrəmanının monumental surətidir.
Onun bütün düĢüncəsi xalqı istis marçıların zü lmündən xilas etməyə yönəldilmiĢdir.
"Koroğlu" dastanında baĢqa xalqlara və dinlərə mənfı münasibət ifadə edən
fıkirlər yo xdur. Əksinə, Koroğlunun ətrafında mü xtəlif xalq lardan olan Ģəxslər
cəmləĢmiĢlər. Bu baxımdan dastan olaylara müdrik yanaĢma nümunəsi hesab
edilməlidir. "Koroğlu" özünün ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə dünyanın məĢhur
orta əsr eposları arasında layiq li yer tutmaqdadır.
Azərbaycanda ümumiyyətlə dastanlar geniĢ yayılmıĢdı (bu əsərlər Ģərti
olaraq "məhəbbət-ro mantik dastanlar" adlanır). Qeyd etmək lazımd ır ki, bütün bu