296
daĢıyan naxıĢlarla to xunur və çox halda daha cəlbedici görünmək üçün həmin
naxıĢların arasında klassik ġərq Ģairlərin in (xüsusilə Nizami Gəncəvinin)
əsərlərindən alın mıĢ obrazlar təsvir edilirdi. Parçaya xas olan xüsusi Ģərti dekorativ
qaydalarda verilən həmin təsvirlərin əksəriyyəti Azərbaycanın Səfəvi dövründəki
miniatür sənətini xatırlad ır. Belə sənətkarlıq la hazırlan mıĢ parçaların meydana
gəlməsində Sultan Məhəmməd və Rza Abbasi kimi görkəmli rəssamların mühüm
rolu olmuĢdur.
Azərbaycan parçaları öz bədii tərtibatına görə üç böyük qrupa bölünür: 1)
mü xtəlif din i sözlər və yaxud ġərq klassiklərinin rübailəri ilə bəzədilmiĢ parçalar;
2) ornamental parçalar; 3) süjetli parçalar. Yazılı parçaların meydana gələrə k
təĢəkkül tapmasında islam din inin həlled ici ro lu olmuĢdur. XV əsrdən etibarən
parça üzərində verilən yazılarda Qurandan əxz olun muĢ sözlər getdikcə əhəmiy -
yətini itirmiĢ, daha çox ġərq Ģairlərin in poeziya örnəkləri ilə əvəz olun mağa
baĢlamıĢdı. ġeirlər içərisində ən görkəmli yeri Hafızin, Səd inin və Nizamin in
əsərləri tuturdu. Azərbaycan ərazisində tapılmıĢ ən qədim yazılı parça nümunəsi
XVI əsrin əvvəllərinə aiddir. 1936-cı ildə Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayı ərazisində
aparılmıĢ qazıntılar zamanı köhnə qəbirlərin birində kəfən əvəzinə istifadə olun muĢ
yazılı ipək parça tapılmıĢdır. Parçanın üzərindəki Ģeir fars dilindədir. Gü l-çiçək
rəsmləri ilə bəzədilmiĢ parçalar to xuculuq sənətimizdə mühüm yer tutur və çoxluq
təĢkil edir. Nəbati ornamentlə bəzədilmiĢ parçalardan bizə gəlib çatmıĢ ən orijinalı
XVI əsrə aid edilən parça tikəsidir. Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayının ərazisində
tapılmıĢ bu ipək parça zərif naxıĢları ilə d iqqəti cəlb edir. YaĢıl rəngli bu ipək
parçanın ornamenti onun ümu mi fonu ilə gö zəl vəhdət yaratmıĢdır.
Azərbaycan parçaların ın ən qiymətli məziyyəti süjetli parçalarda əks
etdirilmiĢdir. Parçan ı insan, heyvan, quĢ təsvirləri ilə bəzəmək A zərbaycanda qədim
zaman lardan məlu m id i. Lakin XVI-XVII əsrlərdə bu cür təsvirlər ən yüksək
kamillik səviyyəsinə çatdı. Əvvəllər parçaların üzərindəki rəs mlər nisbətən bəsit və
sərt üslubda icra olunduğu halda, tariximizin Səfəvi dövrünə aid olan parçalarda biz
bunun əksini görürük. Bu dövrün parçalarındakı rəs mlər, adətən, lirik əhvali-
ruhiyyədə tərtib edilmiĢdir. Hətta müharibə və ov səhnələrini təsvir edən parçalar
da lirik üslubda olurdu.
Azərbaycan bədii parça sənətinin bənzərsiz cəhətlərindən biri süjetli
parçalarda qızılbaĢ papağının təsvirlənməsid ir. Səfəvi dövrünün baĢ geyimi XVI
əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq əsrin sonlarınadək bir neçə dəfə öz formasını
dəyiĢmiĢ, həmin əsrin 70-ci illərində isə dəbdən düĢmüĢdür.
XVI-XVII əsrlə rdə bəzək və təsvirlər parça üzə rində əsasən üç üsulla yerinə
yetirilirdi. Birinci üsulla istənilən bəzək və rəs mlər dəzgahda parça ilə birlikdə
297
toxunaraq onun ayrılmaz qismini təĢkil edird i. Ġkinci üsulda bəzəklər hazır parçanın
yerliy i ü zərinə tikmə vasitəsilə salınır, üçüncüdə isə qəliblərdə basma üsulunda
həkk olunurdu. XVI-XVII əsrlərdə geyimlər, habelə məiĢət əĢyalarından pərd ə,
örtük, süfrə, mütəkkə, at yəhəri və s. üzərinə salın mıĢ bəzəklər deko rativ sənətin ən
çox yayılmıĢ növü sayılan tikmə ilə icra olunurdu. Mənbələr təsdiq edir ki,
Səfəvilər dövründə Azərbaycanda əhali arasında ən çox tikmə üsulu, təkəlduz,
güləbətin, muncuqlu, qurama yayılmıĢ və inkiĢaf etmiĢdi. Bu dövrdə parça üzərinə
salınan tikmə üsullarından ən nəfisi, önəmlisi güləbətin idi. Bu tikmə əsasən ağır və
bahalı parçalar üzərində olurdu. Həddən artıq stilizə edilmiĢ gül-çiçək, yarpaq və
quĢ rəsmləri milli geyimlərin, ev əĢyalarındakı bəzəklərin əsasını təĢkil edirdi.
Həmin təsvirlər, adətən, içli olurdu. Üfüqi, Ģaquli istiqamətlərdə tikilən qızılı və
gümüĢü saplar stilizə olun muĢ təsvirlərin içini doldururdu. XVI -XVII əsrlərdə
güləbətin tikmələr xüsusilə Təbriz, ġamaxı və Naxçıvan Ģəhərlərində geniĢ
yayılmıĢdı. Təsadüfı deyildir ki, XVI əsrin sonlarında Təbriz sənətkarların ın
güləbətin tikmələrlə bəzədikləri, Osmanlı sultanı III Murada hədiyyə göndərilmiĢ
xalat indiyədək Ġstanbuldakı Topqapı sarayı muzey inin qiy mətli incilərindən sayılır.
Xalçaçılıq. A zərbaycan xalçaçılıq sənəti tarixində XVI-XVll əsrlər ən
zəngin dövrlərdəndir. Bu yüzillərdə Azərbaycanda olmuĢ əcnəbi səyyahlar ölkənin
bir ço x Ģəhərlərində daxili və xarici bazarlar üçün xalça to xunan xüsusi
karxanaların fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmiĢlər. Mənbələrdən məlu m olu r ki, bu
zaman to xunuĢu bəzi nümunəvi xalçaların yaradılmasında yalnız to xucu deyil,
dövrün görkəmli rəssamları da iĢtirak etmiĢlər. Məlu m olduğu kimi, xalça əsil
mənada to xucu əməyin in məhsuludur. O, əsrlər boyu xalçanın həm to xucusu, həm
də rəssamı o lmuĢdur. XVI-XVII əsrlərdə xüsusr sifariĢlə to xun muĢ bir çox
Azərbaycan xalçaları isə xalq yaradıcılığ ından daha çox peĢəkar saray incəsənəti
örnəklərin i xatırladır.
XVI-XVII əsr Azə rbaycan xa lçala rında dövrün ən çox yayılmıĢ bəzə k
ünsürlərindən olan nəbati ornamentlərə daha çox rast gəlirik. Xalça üzərində,
adətən, ahənglə qurulmuĢ nəbati oraamentlərdə budaqlar ana xətti, onların üzərində
yerləĢən gül-çiçək və yarpaqlar isə əlavə ünsürləri təĢkil edird i. Bu dövrün
ornamental xalçala arasında 1530-cu ildə Ərdəbildə ġey x Səfı məscidi üçün
toxun ma və hazırda Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində saxlanılan xalın 1539-cu
ildə Təbrizdə yenə həmin məscid üçün toxun muĢ və Londonda Viktoriya və Albert
mu zeyindəki xalın ı və s. göstərmə o lar. "ġey x Səfı" adı ilə məĢhur olan axırıncı
xalını 1893-cü ild ingilislər alıb Londona göndərmiĢdilər. En i 5,34 metr, uzunluğu
10,51 metr (ü mu mi ölçüsü 56,12 kvadratmetr) olan bu xalı dünya muzeylərində
saxlan ılan nadir xalq sənəti nümunələrindəndi. "ġeyx Səfi" tipli ornamental xalılar