Azərbaycan t a r ġ X ġ

60 

 

Sənətkarlar,  xırda tacirlər  ictimai  mənafelərinin  müdafiə o lunması üçün dini 

ictima i-siyasi  təĢkilatla r  (ə xi)  və  peĢə  təĢkilatla rı  (əsnaf,  möhtərifə ,  monqol  iĢğalı 

dövründə isə ozan) yaratmıĢdılar. 

Əxi  təĢkilatları  Azərbaycanın  əksər  Ģəhərlərində,  Azərbaycana  qonĢu  olan 

müsəlman  ġərqi  ölkələrində  mövcud  idi.  Gəncə,  Təbriz,  Ərdəbil,  Bey ləqan  və 

Bakıdakı  gizli  əxi  təĢkilatları  haqqında  yazılı  və  epiqrafık  mənbələrdə  məlu matlar 

vardır. 

Əxilər Ģəhər əhalisinin  aĢağı təbəqələrini (sənətkarları,  xırda tacirləri və b.) 

birləĢdirən  qardaĢlıq  təĢkilatları  idi.  Bu  təĢkilatlar  antifeodal  səciyyə  daĢıyırdı  və 

mürəkkəb daxili quruluĢa malik id i.  Bir Ģəhərin hüdudunda əxi təĢkilatına əxi Ģeyxi 

baĢçılıq  edird i.  Xırda  əxi  qruplarına,  təĢkilatlarına  rəhbərlik  edən  Ģəxslər  əxi 

Ģeyxinə  tabe  idi.  Əxi  təĢkilatın ın  subay  üzvləri  bu  təĢkilat  sistemin in  aĢağı 

pilləsində  olmuĢlar.  Əxi  təĢkilatına  ü zv  olmaq  istəyən  Ģəxs  dini-əxlaqi  təmizlik 

baxımından  sınaqdan  keçməli  idi.  Bütün  bu  qaydalar  əxi  təĢkilatın ın  xüsusi 

nizamnaməsində  -  fütüvvətnamədə  öz  əksini  tapmıĢdı.  Nizamnamə  sənədinin  əsas 

və  mühüm  maddələrindən  birində  deyilird i  ki,  təĢkilat  üzvü  olmaq  istəyən  Ģəxs 

qurĢaq  bağlamalıdır.  ġəxs  mənəvi  sınaqların  mürəkkəb  məcmusuna  tab  gətirə 

bilird isə,  təĢkilata  qəbul  ed ilirdi.  Məkan  və  zamandan  asılı  o laraq  təĢkilatın  yeni 

üzvlərini ig id və yaxud co mərd adlandırırdılar.  

Əxilərin  baĢlıca  cəhəti  qonaqpərvərliyə  sitayiĢ  idi.  Əxiliyin  insanpərvər 

ideyaları,  yo xsullara,  səyyahlara  yardım  etməyə  olan  səmimi  meyil  Nizaminin  

"Ġsgəndərnamə"sində,  ərəb  səyyahı  və  alimi  Ġbn  Bətutənin  (XIV  əsr)  qeydlərin də 

xüsusi  heyranlıqla  qiy mətləndirilmiĢdir.  Əxi  təĢkilatlarının  insanpərvərliyi  aĢkar 

ictimai istiqamətə  malik id i. On lar bir ço x hallarda zülmkarlıq edən feodalları qətlə 

yetirirdilər. 

Əxilər  sənətkarlıq  cəmiyyətlərinin  (əsnaf,  möhtərifə)  təĢkilat  və  ideya 

baxımından  formalaĢ masına  böyük  təsir  göstərmiĢlər.  Əsnaflar  bütün  ticarət-

sənətkarlıq  mərkəzlərində  vardı.  Sənətkarlar  peĢə  prinsipi  əsasında  birləĢmiĢdilər 

(hər peĢənin öz təĢkilatı var id i). 

Qazan  xan ın  islahatına  baxmayaraq,  monqol  hakimiyyəti  dövründə 

Ģəhərlərdəki  sənətkarlıq  təĢkilatlarının  hüquqları  məhdudlaĢdırılmıĢdı.  Əvvəllər 

seçkili olan rəislər baĢçısı Elxanilər dövründə ali hökmdar tərəfindən təyin edilirdi. 

Məsələn,  XIII  əsrin  30-50-ci  illərində  Təbriz  möhtərifəsin in  baĢçısı  vəzifəsinə 

monqol  feodalı  Munke  Fu lad  təyin  olunmuĢdu.  Hətta  Qazan  xanın  hakimiyyəti 

dövründə  xüsusən  sənətkarlıq  təĢkilatlarında  (ozan larda)  Elxan i  hökmdarlarının 

nəzarətçiləri  fəaliyyət  göstərirdilər.  Bu  nəzarətçilərin  baĢlıca  diqqət  obyekti 

sənətkarlıq təĢkilatların ın maliyyə iĢ ləri olmuĢdur. 

---

61 

 

Monqol  iĢğalı  Ģəhər  özünüidarəsi  iĢində  meydana  gəlmiĢ  təmayüllərin 

inkiĢafı  prosesi  üçün  əngəllər  yaratdı.  Cəmiyyətdə  mövcud  olan  barıĢmaz 

ziddiyyətlər,  feodal  istis marının  güclənməsi,  XIV  əs rin  30-cu  illərində  feodal 

çəkiĢ mələrin in  artması,  Ģəhər  əhalisinin  amansız  Ģəkildə  qarət  olun ması  və  s. 

amillə r  Ģəhər  zəhmətkeĢlərini  ictima i-siyasi,  peĢə  təĢkilatlarında  birləĢ məyə 

məcbur etmiĢdi. 

Ticarət.  Ticarət  yolları.  Pul  dövriyyəsi.  XIII  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanın  monqollar tərəfindən iĢğalı  kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqda olduğu 

kimi, ticarətə də ağır  zərbə vurdu. XI-XII əsrlərdə  mövcud olmuĢ bir sıra Ģəhərlər, 

yaĢayıĢ  məntəqələri,  sənətkarlıq,  ticarət  mərkəzlərin in  əksəriyyəti  dağıdıldı  və  bir 

hissəsi  tənəzzül  etdi.  Təsərrüfat  pozğunluğu  yalnız  daxili  bazarın  deyil,  həmç inin  

xarici bazarın da tənəzzü lünə səbəb oldu. 

XIV  əsrin  əvvəllərində  ölkənin  iqtisadiyyatı  yenidən  dirçəlməyə  baĢladı. 

Toxuculuq,  ipəkçilik,  xalçaçılıq,  zərgərlik,  metaliĢləmə,  ĢüĢə  və  saxsı  qablar 

istehsalı,  çəkməçilik,  xəz  məmu latı  istehsalı  və  baĢqa  sənət  sahələri  getdikcə 

canlanırdı.  A zərbaycanın  iqtisadi  mərkəzlərində  əsas  əmtəə  aĢağıdakılar  idi:  xam 

ipək,  pambıq,  taxıl,  ipək,  yun  və  pambıq  parçalar,  kətan  parça,  pambıqdan 

toxun muĢ  parça  məmulatı,  dəvə  yunundan hazırlan mıĢ  parça  və  yun  bürüncəklər, 

çuxa,  çalma,  xalça,  tabaq,  kasa,  ku zə,  daraq,  çəkmə,  çu l,  musiqi  alətləri,  dəri 

məmu latı,  keçə,  mis qablar, saxsı və ağac  məmu latı,  zinət əĢyaları və s. Zəkəriyyə 

Qəzv ini  məlu mat  verird i  ki,  Gəncə  ipəyi  ö z  qəĢəngliyi  və  zərifliyinə  görə 

fərqlənirdi.  Bu  zaman  ġamaxı  və  Bərdə  ipəyi  Ģöhrət  tapmıĢdı.  Azərbaycan 

Ģəhərlərindən  ġamaxı,  Gəncə,  Bərdə,  Qəbələ  ipəkçilikdə,  Bakı  neft  və  duz 

istehsalında,  Bey ləqan  Ģirniyyat  (natif)  və  dulusçuluqda,  Təbriz,  ġirvan,  Xursan 

xalçaçılıqda, ġəmkir dəri  istehsalında mühüm yer tuturdu. Ərdəbildə zo laqlı və ala-

bəzək parçalar,  Bərzənddə isə  xüsusi örtüklər hazırlan ırdı.  Xoyda hazırlanan parça 

Ģəhərin  adı  ilə  "Əl-siyab  əl-Xü-veyyə"  adlanırdı.  "Mücəm  əl-büldan"ın  verdiyi 

məlu mata  görə,  Təbrizdə  xitai,  atlaz  və  baĢqa  parçalar  toxunurdu;  onları  ġərq  və 

Qərb  ölkələrinə  aparırd ılar.  A zərbaycanda  olmuĢ  venesiyalı  səyyah  Marko  Polo 

yazırdı: "Təbriz böyük Ģəhərdir...  Burada əhali ticarət və sənətkarlıqla  məĢğul olur; 

çox  qiy mətli  zərli  ipək  parçalar  to xunur...  Buraya  Hindistandan,  Bağdaddan, 

Mosuldan... ma llar gətirilir;  xarici  ma llar almaq məqsədilə  latın tacirləri də gəlirlər. 

ġəhərdə daĢqaĢ boldur. Təbrizə gələn tacirlər böyük mənfəət əldə edirlər".  

Mənbələrdə  Bərdə  ipəyin in  böyük  bir  hissəsinin  Farsa  və  Xuzistana  ixrac 

edildiy i  qeyd  olunur.  ġirvandan,  xüsusilə  Bakıdan  baĢqa  Ģəhərlərə  və  qonĢu 

ölkələrə dəri tuluqlarda neft ixrac edilirdi. A zərbaycanda yetiĢdirilən taxıl, pambıq, 

çəltik  (düyü),  qarğ ıdalı  (peyğəmbəri),  paxla,  qoz,  fındıq,  Ģabalıd,  mövüc,  kiĢmiĢ, 

---