Azərbaycan t a r ġ X ġ

64 

 

Qara dəniz sahillərinə çatdırılırd ı.  BaĢqa birbaĢa yol - Araz sahili boyunca keçərək 

Ermənistana,  Suriyaya  (ġam)  və  Beyn  əl-Nəhreynə  gedən  qədim  yol  hələ  də  öz 

əhəmiyyətini  itirməmiĢdi.  ġimaldan  HəĢtərxan  vasitəsilə  Qızıl  Ordanın  ərazisinə, 

Çinə istiqamətlən miĢ xüsusi karvan yolu da mövcud idi.  

Çini  Orta  Asiya  vasitəsilə  Yaxın  ġərq,  Qara  dəniz,  Xəzər  dənizi  və  Aralıq 

dənizi ilə birləĢdirən karvan yolu qədimdən Ġpək yolu adı ilə  məĢhur olmuĢdur. Bu 

yolun  əhəmiyyəti  yalnız  beynəlxalq  ticarətlə  məhdudlaĢmırd ı.  Asiyanı  Avropa  ilə 

əlaqələndirən  Ġpək  yolu  mü xtəlif  xalqların  siyasi-diplo matik  və  mədəni 

münasibətlərinin inkiĢafında  müstəsna rol oynamıĢdır. Azərbaycan bu yolda ġərqlə 

Qərb arasında sanki körpü id i. 

XIII əsrin 30-cu illərindən etibarən "gümüĢ böhranı" tədricən aradan qalxd ı, 

Azərbaycanda yenidən gümüĢ sikkələr  zərb edilməyə baĢlandı.  Gü müĢ pul sistemi 

bərpa  edildi.  Qızıl  pula  n isbətən  gümüĢ  pul  daha  çox  buraxılırdı.  Ən  yüksək  pul 

vahidi tümən, qızıl və gümüĢ balıĢ hesab olunurdu. Dinar, fəls, gümüĢ dirhəm daha 

az  dəyərə  malik  idi.  XIII  əsrin  ikinci  yarısında  dövriyyədə  yalnız  qızıl  tü mən  və 

qızıl  balıĢ  qalmıĢdı.  Bu  dövrdə  gümüĢ  dinar  da  buraxılmağa  baĢlanmıĢdı. 

Azərbaycanın  pul  dövriyyəsində  xarici  ölkələrin  qızıl  sikkələrindən  də  istifadə 

olunurdu. Elxani hökmdarı Əh məd in hakimiyyəti dövründə (1282-1284) sikkələrin 

dəyərinin  aĢağı  en məsi  prosesi  baĢlandı  və  bu  proses  XIII  əsrin  sonlarına  doğru 

daha  da  gücləndi.  Elxanilər  dövləti  ma liyyə  böhranına  məruz  qaldı  və  dövlətin 

xəzinəsi  boĢaldı.  Bununla  əlaqədar  olaraq  1294-cü  ildə  Key xatu  xanın  əmri  ilə 

Təbrizdə  kağız  pulçao  buraxılmasına  baĢlanıldı.  Çao  daxili  pul  dövriyyəsi  üçün 

nəzərdə  tutulmuĢdu.  KeçirilmiĢ  islahatın  məqsədi  dövriyyədə  olan qızıl  və  gümüĢ 

pulları  icbari  yolla  dövlət  xəzinəsində  cəmləĢdirmək,  onların  xarici  ölkələrə 

axın ının  qarĢısını  almaqdan  ibarət  idi.  Əhali  kağız  pulu  qəbul  et məkdən  imtina 

edirdi.  Kağız pulların buraxılması yolu ilə böhranı aradan qaldırmaq təĢəbbüsü  baĢ 

tutmadı.  Bu  islahat  dövlətin  ma liyyə  vəziyyətini  nəinki  ya xĢılaĢdırdı,  əksinə,  onu 

daha da pisləĢdirdi. 

Qazan  xan (1295-1304) bir sıra  iqtisadi, sosial tədbirlər həyata keçirməyə, o 

cümlədən  sikkə  zərbi  iĢini  sabitləĢdirməyə  baĢladı  və  bütün  Hülaku  dö vləti  üçün 

vahid pul sistemi yaratdı. Su i-istifadə hallarına yol verməmək məqsədilə Qazan xan 

vahid  sikkə  nümunəsi  müəyyən  etdi.  Sikkən in  üzərində  səciyyəvi  hərflərlə  icra 

olunmuĢ  üç  gizli  hərf  iĢarəsi  qeyd  olunurdu.  Qazan  xanın  pul  islahatı  t icarət 

əməliyyatının geniĢlən məsinə yardım etdi. 

Qazan  xan ın  islahatı  nəticəsində  ticarət  əməliyyatları  normal  pul  hesabı  ilə 

aparılmağa  baĢlandı.  Bu  isə  dövlətin  ümu mi  mədaxilinin  artmasına  səbəb  oldu. 

Ticarətin canlan ması və pula olan tələbat yeni zərb xanaların açılmasını zəruri etdi. 

---

65 

 

Bu  zaman Hü laku lar dövlətinin ərazisində 75  zərb xana var  idi. Səlmas, Urmiya və 

Sarayi-Mənsuriyyədə  yeni  zərb xanalar  açıldı.  Bə rdə,  Gəncə,  Təbriz,  Marağa, 

Naxçıvan,  Beyləqan,  Qazaniyyə  (ġənbi-Qazan)  zərb xanaları  ö z  fəaliyyətlərini 

bərpa etdilər. 

Ulcaytu  xanın (1304-1316) hakimiyyəti dövründə vəziyyət yenidən dəyiĢdi. 

Müxtəlif tipli pullar buraxılır, sikkələrin çəkisi və  dəyəri aĢağı düĢür, zərb xanaların  

sayı  azalırdı.  Su ltan  Əbu  Səidin  hakimiyyəti  illərində  (1316 -1335)  pu lun  yüksək 

əyarlığ ı nisbətən saxlanılırd ı,  lakin sikkənin çəkisi tədricən və ardıcıl Ģəkildə aĢağı 

enirdi.  Bununla  əlaqədar  olaraq  sikkələrin  alıcılıq  qabiliyyəti  və  real  dəyəri 

nisbətən aĢağı düĢmüĢdü. 

ġəhərlər. Monqol qoĢunlarının baĢlıca hücum obyektləri Ģəhərlər olmuĢdur. 

Təbriz  Ģəhəri,  digər  iri  ticarət-sənətkarlıq  mərkəzlərinin  b ir  qis mi  kü lli  miqdarda 

qiymətli məhsulu düĢmənlərə güzəĢt etməklə talan və qarətlərdən xilas ola bilmiĢdi. 

Ġri  məskənlərin  tarmar  edilməsi,  əhalin in  kütləv i  Ģəkildə  məhv  olunması 

strategiyasını  həyata keçirən monqol iĢğalçıları Ərdəbil, Beyləqan, Gəncə, Marağa, 

Naxçıvan,  ġamaxı,  Xoy,  Səlmas ,  Sərab,  ġəmkir,  Bərdə  və  Ucan  Ģəhərlərini 

dağıntılara  məru z qoydular.  Yaln ız  Ərdəbil və bəzi Ģəhərlərdəki əhalinin b ir q ismi 

ölümdən  qurtara  bilmiĢdi.  1231-ci  ildə  monqolların  ikinci  yürüĢü  zamanı  Gəncə 

Ģəhəri  tamamilə  dağıdıldı.  ġəhər  4  il  ərzində  əhalisi  olmayan  viran    edilmiĢ 

məntəqə  kimi  qalmıĢdı.  XIII  əsrin  20-ci  illərində  Xarəzm  sultanı  Cəlaləddinin  

divan  baĢçısı  olmuĢ  ġərif  əl-Mülkün  Beyləqanda  və  Ərdəbildə  həyata  keçird iyi 

bərpa tədbirləri də ölkədə  hökm sürən siyasi sabitsizliyi, ü midsizlik Ģəraitini, Ģəhər 

iqtisadiyyatının ümu mi tənə zzül meylini a radan qaldırmadı. 

1257-c i ildə Hüla ku  xan 3 ay çəkmiĢ  mühasirədən sonra Beyləqan Ģəhərinin 

qala divarlarını darmadağın etməyə  müvəffəq oldu və Ģəhəri ələ  keçird i.  Beyləqan 

dəhĢətli dağıntılara, talan və qarətlərə məru z qalaraq tənəzzül etdi. 

Monqol  iĢğalı  dövründə  tətbiq  edilmiĢ  soyğunçu  vergi siyasəti,  Qızıl  Orda 

xanlarının  XIII  əsrin  60-cı  illərindən  baĢlamıĢ  yürüĢləri  A zərbaycanda  Ģəhər 

həyatına  mənfi  təsir  göstərmiĢ  əsas  amillər  idi.  Hü laku lar  dövlətin in  paytaxtına 

çevrilmiĢ Təbriz  istisna olunmaqla bütün Ģəhərlərin əhalisi b ir neçə dəfə azalmıĢdı. 

ġəhərlərin  kəndlərə çevrilməsi təmayülü güclənmiĢdi.  Beyləqan, Kağəzkonan, ġiz, 

Bərzənd, Ucan, ġəmkir, UĢnu, Bəcirəvan və s. yaĢayıĢ məntəqələri artıq sənətkarlıq  

və ticarət mərkəzləri deyildi. 

Monqol  iĢğalının  ağır  nəticələrinə  baxmayaraq,  Ģəhər  iqtisadiyyatı  əsaslı 

iflasa  uğramadı.  Təbriz,  Bakı  və  s.  Ģəhərlər  monqol  qoĢunların m  dağıdıcı 

yürüĢlərinə  məru z  qalmamıĢdı.  Yeni  məkanda  yeni  dövlət  qurmuĢ  Elxanilər 

Hülaku  xandan  (1256-1265)  baĢlayaraq  saray,  mədrəsə,  rəsədxana,  Ģəhər  və 

---