18
gümüĢü və qiymətli əĢyaları tap mağa cəhd göstərdilər. Monqolların hücumundan
sonra Gəncə 4 il ərzində xaraba vəziyyətdə qaldı və yalnız sonralar Ģəhərin
bərpasına cəhd göstərildi.
Monqollar Azərbaycanın digər Ģəhərlərində də dağıntılar törətdilər, Ģəhər və
kənd əhalisini qarət etdilər. On lar ġəmkirdə ciddi mü qavimətə rast gəldilər.
DüĢmən Ģəhərə yaxınlaĢdıqda Ģəmkirlilər Ģəhər hakimi Bəhramdan yadellilərə qarĢı
mübarizəyə qalxmağı tələb etdilər. Lakin Bəhram buna razı olmad ı. Monqollar
ġəmkiri mühasirəyə ald ılar, Ģəhər ətrafındakı xəndəklərə odun və saman dold uraraq
qala divarlarına qalxmağa cəhd göstərdilər. ġəmkirlilər bundan xəbər tutub gecə
ikən samana od vurub yandırdılar. ġəhərə can atan monqol qoĢunu xəndəkləri qu m
ilə do ldurdu və bu üsulla atəĢə son qoyaraq Ģəhərə soxula bildi. ġəmkir ya ndırıldı,
onun sakinləri q ılıncdan keçirild i.
Monqollar Azərbaycanın digər Ģəhərlərinə də yürüĢ etdilər. Bakı və Tovuz
ələ keçirild i. 1239-cu ildə Dərbənd Ģəhərinin zəbt olunması ilə bütün Azərbaycan
monqollar tərəfindən istila edildi.
Ġlk yürüĢlərdən fərqli olaraq monqolların ikinci yürüĢündə əsas məqsəd zəbt
edilmiĢ ölkələrdə (ilk növbədə Azərbaycanda və ona qonĢu olan ərazidə)
möhkəmlən mək idi. Buna görə də monqollar qələbə əldə etdikdən sonra
Monqolustana qayıtmadılar, Cənubi Qa fqazda və Ġranda məskunlaĢdılar.
Azərbaycan və ümu miyyətlə Cənubi Qa fqaz ə ra zisi 1239 -1256-c ı illərdə A li
monqol xaqanlığının təyin etdiyi caniĢinlər tərəfindən idarə olunurdu. Arqun Ağa
Xorasan, Ġraq-i Əcə m, Azərbaycan (ġirvan da daxil olmaqla), Gü rcüstan,
Ermənistan, Lur və Kirmana caniĢin təyin olundu. Arqun ağanın Azərbaycanda
həyata keçirdiy i siyasətin əsas mahiyyəti yerli feodalların (vassalların) köçəri
monqol əyanlarından asılılığın ı getdikcə gücləndirməkdən ibarət idi. Ġri köçəri
əyanlardan təyin olunan caniĢinlərə Ali monqol xaqanlığı böyük etimad bəsləyirdi.
Onların təyin olunduqları ölkələrdə böyük imtiyazları vardı. Heç kimin caniĢinin
iĢinə qarıĢmağa ixtiyarı yox id i. Azərbaycanın əksər torpaq sahələri və otlaqları
monqol caniĢin liy inin ə lində toplanmıĢdı. Monqollar, ilk növbədə, tabe olmayan
yerli
feodallara qarĢı mübarizə aparır, onların əksəriyyətini torpaq
malikanələrindən məhru m edirdilər. Belə ki, Muğan ərazisi 110 monqol noyonu
arasında bölündü. Yerli feodalların bir qis mi monqolların vassalı kimi fəaliyyət
göstərirdi. On lar monqolla ra maddi yard ım göstərmə li, ordunu ərzaq, geyim, at və
digər ləvazimatla təmin etməli idilər.
Azərbaycan Hülakular dövlətinin mərkəzi kimi. Monqol xaqanlığ ının Ön
Asiyanı, Cənubi Qafqazı və Kiçik Asiyanı ələ keçirməsinə baxmayaraq, XIII əsrin
ortalarında həmin v ilayətlərdə bir sıra iri feodal malikanələri hələ də öz
19
müstəqilliy ini itirməmiĢdi. Ali monqol xaqanı Munke istilaları davam etdirmək
məqsədilə 1253-cü ildə Ön Asiyaya qoĢun göndərdi. Munkenin qardaĢı Hülaku
xanın baĢçılıq etdiyi bu yürüĢdə əsas məqsəd Ġranın, Ġraq-i Ərəb in, Suriyanın və
digər vilayətlərin müstəqil fəaliyyət göstərən hakimlərini itaətə cəlb etməkdən
ibarət idi. Hü laku xan iri feodalların kö məy i ilə bu vilayətlərdə bir ço x yerli
hakimləri özünə tabe etdi, iri Ģəhərləri alaraq ço xlu qənimət ələ keçirdi. 1256 -cı
ildə ġima li Ġranda Ġsma ililərin Ələ mut hökmran lığ ı süquta uğradı. 1257-c i ildə isə
Azərbaycan tabe edildi. 1258-ci ilin fevralında Hü laku Bağdadı ələ keçirdi və 500
ildən artıq mövcud olmuĢ Abbasilər xilafətinə son qoyuldu. Zəbt edilmiĢ yeni
ərazilər hesabına beĢinci monqol ulusu - Hülakular (Elxanilər) dövləti yaradıldı. Bu
dövlət Azərbaycanda bir əsr (1357-ci ilədək) fəaliyyət göstərdi.
Hülakular dövlətin in yaranması və yüz il müddətində fəaliyyət göstərməsi
tədricən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatına təsir etdi, onun
hüdudlarında, əhalisinin etnik tərkib ində, dini görüĢlərində, mədəniyyətində,
dilində nəzərəçarpacaq dəyiĢikliklər baĢ verdi.
Hülakular dövləti Yaxın və Orta ġərqdə geniĢ ərazini əhatə edirdi. Bu
dövlətin sərhədləri Misirdən Amudəryaya, Hörmüz körfəzindən Dərbəndə (Bab əl-
Əbvaba) qədər uzanırdı. Hü laku lar dövlətin in tərkibinə A zərbaycan (Ġraq -i Ərəb,
Ġraq-i Əcəm, Kirman, Gürcüstan, Kiçik Asiya, Rum), Ermən istan, Kürdüstan, Fars,
Xuzistan, Xorasan və s. vilayətlər daxil idi. Azərbaycan Hülakular dövlətinin
siyasi-inzibati mə rkə zinə, Marağa, sonra isə Təbriz onun paytaxt Ģəhərlərinə
çevrild i. XIII-XIV əsrlərdə Arran, ġirvan, ġəki, Muğan, Qarabağ, Naxçıvan,
GuĢtasfı, Qaradağ və Arasbar əraziləri A zərbaycanm tərkib inə daxil o lub, ictimai-
siyasi, etnik, mədəni və mənəvi baxımdan onun ayrılmaz h issələri sayılırdı.
Tarixən Ģərqdən Xəzər dənizi boyu uzanan Azərbaycan cənub -Ģərqdən
Gilan, cənubdan isə Fars vilayətləri ilə həmsərhəd idi. Azərbaycanın cənub
sərhədləri Zəncan, Savucbulaq, UĢnu Ģəhərlərin in və Ruyendej qalasının
cənubundan keçirdi. Qərbdə sərhəd Urmiya, Səlmas, Xoy, Maku Ģəhərlərin in
qərbindən uzanaraq Arrana çatırd ı. Arranın Ermən istan və Gü rcüstanla h əmsərhəd
olduğunu qeyd edən Həmdullah Qəzvin i yazırd ı ki, Naxçıvan Ermənistanla
sərhəddədir, Dvin Ģəhəri Azərbaycanın uzaq hüdudlarında yerləĢir. Həmin
müəllifin məlu matına görə, Göyçə gölü Azərbaycanla Ermənistan arasında, Xunan
isə Azərbaycanla Gü rcüstan arasında sərhəd olmuĢdur.
Azərbaycan sərhədləri daha sonra ġəki v ilayətin in qərbindən və Ģimalından
keçərək Dərbəndə doğru uzanırdı. A zərbaycanın Ģimal sərhədi Dərbənd Ģəhərinin
Ģimalından keçərək Xəzərə qovuĢurdu. Dərbənd Hülakular dövlətinin Ģimal
müdafiə istehkamı id i. Yaqut Həməv inin (XIII əsr) yazdığına görə, Dərbənddə