22
müharibələrindən qalib çıxdı və elxan elan olundu. Lakin o, tez bir zamanda feodal
qrupların ın əlində oyuncağa çevrildi.
Bir ço x vilayətlərin hakimləri ona qarĢı çıxdılar. Mərkəzi dövlət aparatı
zəiflədi və mü xalif qüvvələrə qarĢı mübarizə aparmaq iqtidarını itirdi. 1295-ci ildə
Azərbaycanda iki elxan dəyiĢdi. Ġri feodal q rupların m kö məy i ilə Key xatunun
əvəzinə Baydu elxan elan edild i. Lakin o, bir neçə aydan sonra hakimiyyətdən
məhru m edildi və Qazan xan (1295-1304) Qarabağda Hülakular dövlətinin baĢçısı
elan olundu.
Köçəri əmirlər Qazan xan ın siyasətinə qarĢı mübarizəyə qalxd ılar. Onların
müəyyən hissəsi Azərbaycanın Ģimalında (xüsusilə Arranda) fəaliyyət göstərirdi.
Arranda Arslanoğlunun baĢçılığı ilə Qazan xana qarĢı sui-qəsd təĢkil olundu. Lakin
sui-qəsdin üstü açıldı və onun iĢtirakç ıları öldürü ldülər. 1297-1298-ci illərdə
Azərbaycanın Ģimalında Tayçuoğlunun baĢçılığı ilə Qazan xana qarĢı yeni bir
qiyam baĢ verdi. Qazan xan bu çıxıĢları yatıra bildi və mərkəz i hakimiyyəti
qüvvətləndirdi.
Qazan xanın ölü mündən sonra Hülaku lar dövlətinin taxtına onun qardaĢı
Sultan Ulcaytu (1304-1316) çıxdı. O, Qazan xanın siyasətini davam etdirdi,
mərkəzi hakimiyyəti daha da qüvvətləndirdi. Gilan və Herat əraziləri onun
dövründə istila olundu. Lakin Ulcaytudan sonra Azərbaycanda vəziyyət yenidən
pisləĢdi. Elxanilər taxt -tacına çıxmıĢ 12 yaĢlı Əbu Səid in (1316-1335) dövründə
dövlətin idarəsi baĢ əmir Çobanın ixtiyarına keçdi. Bu, ölkədə feodal çəkiĢmələrinə
təkan verdi. Azərbaycandakı daxili vəziyyətdən istifadə edən qonĢu dövlətlər
Hülakulara qarĢı mübarizəyə qalxd ılar.
1318-c i ildə Xorasanda Əmir Yasavur mərkə zi ha kimiyyətə qarĢı çıxd ı və
Hülakular dövlətinin bir sıra vilayətlərini qarət etdi. Həmin ildə Elxanilərə qarĢı bir
tərəfdən Misir soltanı, digər tərəfdən isə Qızıl Orda xanı hücuma keçdi. Hü laku lar
dövləti üçtərəfli təhlü kə qarĢısında qaldı. Qızıl Orda qoĢunu Dərbəndi keçərək Kür
çayı sahillərinə kimi gəld i və əhalini qarət etdi. Hülaku lar Qızıl Orda xanının
hücumunun daha təhlükəli olduğunu bildikləri üçün əsas qüvvələrini Azərb aycana
göndərdilər və qızılordalıları geri çəkilməyə məcbur etdilər. Elxanilər Ģimal
sərhədlərini daha da möhkəmləndirdilər.
1319-cu ildə Hü laku lar dövləti (Gürcüstan) ərazisində Əmir Quru miĢinin
baĢçılığı ilə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı üsyan qalxdı. Üs yançılar Gürcüstandan
Azərbaycan ərazisinə daxil olub, Təbrizə qədər irəlilədilər. Naxçıvan Ģəhəri onların
istinadgahına çevrildi. Sultaniyyədə üsyançılarla Elxanilərin qoĢunu arasında ciddi
vuruĢma oldu. Sultan Əbu Səid döyüĢ meydanına girdi, vuruĢmada böyük Ģücaət
göstərdi və üsyançıların ordusu dağıdıldı.
23
Lakin ölkədə daxili çəkiĢmələr güclənird i. 1320-ci ildə Gü rcüstanda, 1322-
ci ildə Ru m vilayətində mərkəzi hakimiyyətə qarĢı qiyamlar baĢ verdi və hər iki
qiyam zamanı səltənətin yeni sultanı elan olundu. Sultan Əbu Səid BaĢ əmir
Çobanın kö məyi ilə həmin qiyamları yatıra bild i və mərkəzi hakimiyyəti nisbətən
gücləndirdi.
Dövlətin xa ric i düĢmənlə rə qarĢı mübarizəsi c iddi Ģəkil ald ı. 1319-1325-c i
illərdə Qızıl Orda dövlətinə yürüĢlər təĢkil olundu və müvəffəqiyyət əldə edildi.
Əbu Səid in azyaĢlı o lması baĢ əmir Çobana Elxanilər dövlətinin idarəsini
bütünlüklə ö z əlinə almağa imkan verdi. Əmir Çoban Elxanilər dövlətinin faktiki
hökmdarı oldu. Əbu Səid 1328-ci ildə Çobanilərin nüfuzundan xilas ola bildi, lakin
digər feodalın (Qiyasəddin Məhəmməd RəĢidinin) baĢçılıq etdiyi qrupun təsirinə
məruz qaldı.
1334-cü ildə Sultaniyyədə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı çıxıĢlar baĢ verdi və
bu çıxıĢlar çətinliklə yatırıldı. 1335-ci ildə Qızıl Orda xanlarının Azərbaycana
növbəti yürüĢü oldu. Sultan Əbu Səid dövlətin əsas qüvvələrin i qızılordalılara qarĢı
mübarizəyə səfərbər etdi və Kür çayın ın sahillərinə gəldi. Bunu eĢidən Qızıl Orda
xanı Özbək geri çəkildi. Lakin Sultan Əbu Səid çəkiĢmələr nəticəsində öldürüldü.
Onun ölümündən sonra Elxanilər dövləti tədricən tənəzzülə uğradı və parçalandı.
Azərbaycan uğrunda Qızıl Orda xanlarının Hülakularla mübarizəsi.
Azərbaycanda Hülakular dövləti yarandığı zamandan etibarən həmin dövlətlə Qızıl
Orda xanları arasında tez-tez hərbi toqquĢmalar baĢ vermiĢdir. Ərəb tarixçiləri bu
mübarizənin səbəbini din i təfriqə ilə əlaqələndirirlər. Tarixi faktlardan görünür ki,
iki dövlət arasındakı ziddiyyətlər Hülakuların islam dinin i qəbul etdikdən (XIII
əsrin sonu) sonra da davam etmiĢdir. Bu da həmin dövlətlər arasındakı
münaqiĢənin dinlə əlaqədar olmadığın ı göstərir.
Qızıl Orda xan ları Azərbaycanı öz əraziləri hesab etmiĢ və bu ərazin in
Elxan ilər dövlətinə daxil edilməsin i qeyri-qanuni saymıĢlar. Onlar ö z iddialarını
Çingiz xanın vəsiyyətinə görə Azərbaycanın Batı xanın payına düĢməsi ilə
əsaslandırmağa çalıĢmıĢlar.
ġərqlə Qərbi b irləĢdirən əsas karvan yollarından biri Azərbaycandan keçirdi
və Qızıl Orda dövlətinin Misirlə ticarətinin əsas hissəsi bu yolla gedirdi.
Azərbaycanda Elxan ilər dövləti təĢkil edild ikdən sonra Qızıl Orda tacirlərin in
Misirlə, digər ġərq və Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə cidd i maneə yara ndı.
Azərbaycan ərazisindən keçən tacirlər böyük məb ləğdə gömrü k haqqı verməli
oldular.