104
Sadıq bəy Əfşar 1610-cu ildə İsfahan şəhərində vəfat etmişdir.
Səfəvilərin böyük zəhmət hesabına kitabxanalarına topladıqları nadir
əlyazmalar sonralar baş vermiş hərbi-siyasi hadisələr nəticəsində müxtəlif şəhərlərə
paylanmışdır. Onların əksəriyyəti Ərdəbil şəhər kitabxanasında toplanmışdır.
1828-ci ildə Rusiya-İran müharibələri zamanı Cənubi Azərbaycana soxulmuş rus
qoşunları Ərdəbil şəhərini aldıqdan sonra qoşun komandanı general İ.Paskeviçin
əmri ilə Ərdəbil kitabxanasında olan əlyazmalar talanaraq Rusiyaya aparılmışdır və
indiyənədək də Rusiyanın muzeylərindədir.
105
Oruc bəy Bayat
(1567-1605)
Oruc bəy Bayat Azərbaycanın məşhur bayat tayfasındandır, 1567-ci ildə
anadan olub. Atası Sultanəli bəy tayfanın başçılarından biri olmuş və Azərbaycan
Səfəvilər dövlətinin görkəmli sərkərdələrindən sayılmışdır. Səfəvilər dövlətinin
böyük hissəsi osmanlılar tərəfindən işğal edilmiş, ölkə daxilində iri feodalların
qiyamları baş vermişdi. Buna baxmayaraq qızılbaş əmirləri silahı yerə qoymur,
mübarizə aparırdılar. Oruc bəy çox keçmir ki, atasının başçılığı ilə döyüşlərə
qatılır.
1585-ci ildə Təbriz uğrunda gedən döyüşlərdə Sultanəli bəy həlak olur.
Oruc bəy qoşun komandanının əmri ilə bayat tayfasının döyüşçülərindən ibarət
dəstəyə başçı təyin edilir. Hərb meydanında mərdliklə vuruşan Oruc bəy dəfələrlə
təltif olunur. 1589-cu ildə I Şah Abbasın orta asiyalılara qarşı yürüşü zamanı Oruc
bəy Herat uğrunda döyüşdə fərqlənir və Səfəvi qoşunlarının rəhbərləri sırasına
daxil edilir. I Şah Abbas osmanlılara qarşı yürüşə hazırlaşmağa başlayır və Avropa
dövlətləri ilə ittifaq yaratmaq qərarına gəlir. Bu məqsədlə Avropa ölkələrinə
səfirlik göndərilməli idi və şah səfirliyin tərkibinə Oruc bəyi də daxil edir.
Avropaya göndərilən səfirliyə Hüseynəli bəy başçı, Oruc bəy isə birinci
katib təyin edilir. İngilis diplomatı Entoni Şerli səfirliyin bələdçisi olur. 1599-cu il
iyulun 9-da onlar İsfahandan yola düşürlər. Səfirlik Almaniya, İtaliya (Roma və
Venesiya), İspaniya, Fransa, Polşa, İngiltərə və Şotlandiyada olmalı idi. Əvvəlcə
səfirlik Xəzər dənizi ilə Həştərxana yollanır. Burada onlar 2-ci Səfəvi səfirliyi ilə
Azərbaycan
xalqının
tarixində
elə
şəxsiyyətlər vardır ki, onlar öz həqiqi
adları ilə deyil, daha çox sonradan
götürülmə adları ilə tanınırlar. Bu və digər
səbəbdən
vətəndən
ayrı
düşən
şəxsiyyətlərdən bəziləri hətta dünya
elminə, mədəniyyətinə böyük töfhələr
vermişlər. Belə taleli insanlardan biri də
bayat tayfasından olan Oruc bəydir ki, öz
dövründə o “Don Xuan (Juan) Persidski”
kimi tanınmışdır. Azərbaycan tarixinə Oruc
bəy Bayat sərkərdə, diplomat, səyyah,
dövlət xadimi, tarixçi kimi daxil olub.
106
qarşılaşırlar. Başında Pirqulu bəyin olduğu bu səfirliyin yolu Moskvaya qədər idi
və iki səfirlik birgə hərəkət etməyə başlayır. Volqa çayının donması səbəbindən
xizəklərlə Çeboksan -Nijni Novqorod - Murom - Vladimir marşrutu ilə gedir və
noyabrın əvvəlində Moskvaya çatırlar. Pirqulu bəy Moskvada daimi səfirlik təşkil
edir, Hüseynəli bəy isə qışı Moskvada keçirdikdən sonra yoluna davam edir.
Səfirlik Arxangelskə çatır, dəniz yolu ilə Elba çayının mənsəbinə gələrək
alman torpaqlarına ayaq basır. Emba, Kassel, Veymar, Qalle, Leypsiq şəhərlərini
keçdikdən sonra 1600-cü ildə Praqada alman imperatoru Rudolf səfirliyi qəbul
edir və onlar qışı burada qalırlar. 1601-ci ilin yayında səfirlik Bavariyada, daha
sonra İtaliyanın Mantuya şəhərində təntənə ilə qəbul edilir. Siyena şəhərində
olarkən səfirlik işçiləri Entoni Şerlini oğurluq edərkən yaxalayır və onu qovurlar.
Səfirlik Romadan dəniz yolu ilə İspaniyaya, oradan quru yolla Genuyaya, sonra
dəniz yolu ilə Savonaya gəlir və oradan Cənubi Fransaya yönəlir.
Avinyon şəhərində papanın nümayəndəsi ilə görüşdən sonra səfirlik
Pireney dağlarını aşıb, İspaniyaya gəlir. Barselona, Saraqosa, Valyadolid də olan
səfirlər kral III Filipplə görüşürlər, 2 ay onun yanında qalıb geri dönürlər. Baş
səfirlik Lissabona yollanır. Lissabondan yola düşəndə səfirin 4 katibindən üçün
Əliqulu bəy, Bünyad bəy, Oruc bəy Avropada qalıb xristianlığı qəbul edəcəklərini
bildirir. Hələ Romada ikən səfirliyin daha üç üzvü xristianlığı qəbul etdiklərini
bəyan etmişdi.
Belə addımın nə ilə bağlı olması indiyənədək dəqiq məlum deyil. Bəzi
tədqiqatçılar yazırlar ki, bu 6 nəfər həqiqətən də islamdan dönüb xristianlığı qəbul
etmişdir. Digər tədqiqatçıların isə fikri belədir ki, bu "dönmələr" müəyyən tapşırığı
yerinə yetirirmişlər. Əgər 6 nəfər müsəlman xristianlığı qəlbən qəbul etmək
istəsəydi, bunun üçün ciddi səbəblər olmalı idi: onlar ya təqiblərə məruz qalmalı,
ya da elə imkansızlıqla üzləşməli idilər ki, öz dinləri və vətənlərindən üz
döndərsinlər. Bu səbəblərdən heç biri bu halda mümkün deyil, çünki təqib olunan
şəxsləri şah səfirliyə daxil etməzdi, üstəlik, bütün səfirlik üzvləri ölkənin ən
mötəbər, imkanlı, zadəgan nəsillərinin nümayəndələri idi. Onlar doğrudan da
xristianlığı qəbul etmək istəsəydilər, bunun üçün Avropaya getmək lazım olmazdı.
Səfəvi dövlətinin ərazisində katolik missionerləri maneəsiz fəaliyyət göstərir, hətta
iri şəhərlərdə onların öz qəsəbələri var idi. Səfəvi şahının təqibindən qorxan səfirlik
üzvü xristianlığı Rusiya, Almaniya və ya Fransada da qəbul edə bilərdi, daha Roma
və ya Valyadolidə getməyə ehtiyac olmazdı. Lakin 6 nəfərdən üçü xristianlığı
Romada, üçü isə Valyadoliddə qəbul etmişdir. Bu fakt onların xristianlığı xüsusi
əmrlə qəbul etmələrini göstərir. Xristianlığı qəbul edib papanın əyanları tərkibinə
qatılan Səfəvi bəyləri isə onun səfəvilərin o zamankı düşməni olan osmanlılara
qarşı yönəldilməsinə təsir göstərməli idilər. Yerdə qalan 3 nəfər xristianlığı
İspaniyanın paytaxtında qəbul etmişdi və bununla da İspaniya kralı III Filippin
Dostları ilə paylaş: |