Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qubalı Fətəli xan
118 XIX əsrin əvvəllərində bir tərəfdən Rusiya böyük qoşunla Azərbaycanın işğalına başlayanda, digər tərəfdən isə İran qoşunları Azərbaycan sərhədlərində cəmləşəndə İbrahimxəlil xan qonşu Azərbaycan xanlarını vahid ittifaq yaratmağa sövq edə bilmədi. Öz şəxsi mənafeyindən çıxış edən, şəxsi ədavətlərindən yaxa qurtara bilməyən xanlar pərakəndə siyasət yürüdürdülər. Belə şəraitdə müqavimətin azərbaycanlı əhalinin qırğını ilə nəticələnəcəyindən qorxan İbrahimxəlil xan Rusiya ilə danışıqlara başladı. 1805-ci il mayın 14-də o, Kürəkçay müqaviləsini imzalamaqla Rusiyanın himayəsini qəbul etdi. Hakimiyyətini qoruyub-saxlayan və Rusiyanı mövcudluğu ilə hesablaşmağa məcbur edən xan Qarabağın erməniləşdirilməsi siyasətinə qarşı çıxır, onun əzəli Azərbaycan torpaqları olmasını sübut edirdi. Xanla müqavilə imzalayan, onun hakimiyyətini tanıyan imperiya onun mövcudluğundan əziyyət çəkməyə başlayır və planlarını həyata keçirə bilmirdi. Nəticədə ilk qalmaqal yaranan kimi xanı öldürmək qərarı qəbul edilir. 1806-cı ildə İran qoşunu Qarabağ tərəfə hərəkət etməyə başladıqda İbrahimxəlil xan və onun ailəsi mayor Lisaneviçin rus dəstəsi və onlara kömək edən erməni məlikləri tərəfindən öldürülür. 119 XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan vahid dövlət çərçivəsində birləşdirməyə can atan dövlət xadimlərindən biri də Qubalı Fətəli xan olmuşdur. Şimal-Şərqi Azərbaycanı bütövlüklə və Azərbaycanın mərkəzi vilayətlərini qismən birləşdirən Fətəli xan ağır hərbi-siyasi şəraitdə mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa çalışmışdır. Uğursuzluqla nəticələnsə də, keçirdiyi tədbirlər o dövr üçün mütərəqqi xarakter daşımışdır. Qubalı Fətəli xanın adı mərkəzləşmiş vahid dövlət yaratmağa çalışan dövlət xadimi və görkəmli sərkərdə kimi Azərbaycan tarixində daim öz layiqli yeri tutacaqdır. Qubalı Fətəli xan (1736 - 1789) Qubalı Fətəli xan 1736-cı ildə Quba şəhərində anadan olmuşdur. Atası Hüseynəli xan hələ 1726-cı ildə Qubanın hakimi vəzifəsinə təsdiqlənmiş, 2 sonra - 1747-ci ildə o, Quba xanlığının müstəqilliyini elan etmişdir. Hələ gənc yaşlarından Fətəli xan atasının müxtəlif tapşırıqlarını yerinə yetirərmiş. Onun bu illərdə ən böyük nailiyyəti 1756-cı ildə Salyan sultanlığının Quba xanlığına birləşdirilməsi olmuşdur. Belə ki, diplomatik vasitələrlə bu birləşməni hazırlayan Hüseynəli xan rəsmi mərasimləri keçirməyi oğluna tapşırır, onu qoşun başında Salyana göndərir. Fətəli xan bu tapşırığı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirir. 1758-ci ildə Hüseynəli xan vəfat edər oğlu Fətəlini varisi elan edir. Fətəli xanın böyük amalı atasının başladığı işi davam etdirmək, pərakəndə vəziyyətdə olan Azərbaycan xanlıqlarını vahid dövlət çərçivəsində birləşdirmək olur. Birləşdirmə prosesini həyata keçirmək üçün ilk növbədə iqtisadiyyatı qaldırmağa çalışan Fətəli xan bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirir. Belə ki, ilk növbədə vergi və mükəlləfiyyətlər məsələləri nizamlanır, qanuni çərçivəyə salınır, qeyri-qanuni rüsumlar qadağan edilir. Vergilərin toplanması hüququ ayrı-ayrı feodallardan alınıb kəndxudalara verilir. Əvvəllər hər bir feodal vergiləri istədiyi vaxt və istədiyi həcmdə toplayır, mərkəzi xəzinəyə ödəməklə özünə də götürürdü. 120 Fətəli xanın islahatına əsasən, xanın əmri ilə qanunda göstərilən vaxt və həcmdə kəndxuda kənd əhlindən vergi toplamalı və onu Mərkəzi Divanın məmurlarına təhvil verməli idi. Vergi sisteminin sabitləşdirilməsi bütün iqtisadiyyatın vəziyyətini sabitləşdirir. Hərbi islahatlar keçirən Fətəli xan süvari və piyada qoşundan başqa, topçu hissələri də yaradır. Maraqlıdır ki, onun səhra topları arabalarda daşınırdı və topçu hissələri çevikliyi ilə seçilirdi. Eyni zamanda Quba şəhəri müdafiə divarları ilə əhatələnir. Mühüm hərbi-strateji və ticarət əhəmiyyətli Dərbənd xanlığını tutmağa çalışan Fətəli xan 1759-cu ildə dərbəndlilərin müraciətini bəhanə edərək oraya qoşun çəkir, həqiqətən də şəhər əhli öz xanlarının qəddarlığından əziyyət çəkdikləri üçün üsyan qaldırmış və Fətəli xanı köməyə çağırmışdılar. Dərbənd yürüşü zamanı Fətəli xan bəzi Dağıstan hakimləri ilə əlaqə yaradır və onlarla ittifaq imzalayır. İttifaqı təsdiqləyərkən o, avar hakiminin bacısı ilə evlənir. Dərbəndi tutduqdan sonra Fətəli xan iqamətgahını Dərbəndə köçürür. Birləşdirmə siyasətini davam etdirən Fətəli xan Müşkür, Niyazabad, Şabran, Rustov, Beşbarmaq əyalətlərini də Quba xanlığına birləşdirir. Köçürmə siyasətindən istifadə edən Fətəli xan ən mühüm strateji məntəqələrdə tərəfdaşlarını məskunlaşdırır, qalalar inşa etdirir. "Nikah diplomatiyası"ndan məharətlə istifadə edən Fətəli xan bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmməd xana ərə verir və onunla sıx əlaqələr yaradır. Tədricən Bakı xanlığının məsul vəzifələrinə öz adamlarını yerləşdirən Fətəli xan bu yolla xanlığı özündən asılı vəziyyətə salır. Bununla da Xəzərdə iki ən mühüm liman - Dərbənd və Bakı limanları Fətəli xanın nəzarəti altına keçir. Eyni zamanda Şimal-Şərqi Azərbaycanın torpaqları bir hakimiyyət altında birləşdirilir, bu da regionun inkişafına müsbət təsir göstərir. Vahid Azərbaycan dövləti yaratmağa çalışan Fətəli xan bu yolda ilk olaraq keçmiş Şirvanşahlar dövlətini əhatə etmiş əraziləri, sonra bütün Şimali Azərbaycanı birləşdirməyi və ən nəhayət, Cənubi Azərbaycan xanlıqlarını ilhaq etməyi qarşıya məqsəd qoyur. 1767-ci ildə Şəki xanı ilə ittifaq bağlayan Fətəli xan Şamaxı xanlığına zərbə endirir. Ərazi baxımından ən böyük xanlıq olmasına baxmayaraq, uzun illər boyu hakimiyyət uğrunda daxili mübarizələrdən əziyyət çəkən Şamaxı xanlığı Şəkinin şimal-qərbdən və Qubanın şimal-şərqdən endirdikləri zərbələrə tab gətirə bilmir. Şamaxı xanlığı zəbt edilir, onun torpaqları Şəki və Quba xanlıqları arasında bölüşdürülür. Fətəli xan Şirvanın mərkəzində özünə dayaq yaratmaq məqsədi ilə Dərbənd ətrafından öz tərəfdaşlarını Şamaxıya köçürür. Şamaxının işğalı Fətəli xana Cavad və Talış xanlığını təzyiq altında saxlamağa imkan verir. Dərbənddən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|