322
məhəllə çatır. Dağlardan, daĢlıqlardan keçdikdən sonra iki t ərəfdən onun məcrasını darısqallaĢdırır.
Belə ki, ġahtaxtı daĢlıqlan onun solunda qalır. Nəhayət, Araz çayı səhraya, ġaxtaxtı kəndinə çatır.
Araz öz məcrası ilə axıb, Kiçik Sarı çayını sağ tərəfındə qoyur ki, o adanın dəhnəsinə yaxındır və
Rusiyaya aiddir. Ġki digər ada Ġran dövlətinə aid olur. Oradan Kiçik Qaragöl çayı dəhnəsinə çatır ki,
onun sağ tərəfindən axır, Araz oradan yenidən 3 verst dağlıq yerlərdən axıb, 4 adaya yaxınlaĢır ki,
onun üçün Rusiyaya, birisi Ġrana aiddir. Bu adalardan 1,5 verst aĢağı Araz çayı adalan Sınıq Körpüyə
çatır. Belə ki, Qarquluq kəndi yaxınlığındadır və onun sağ tərəfində yerləĢir. Bu məkandan bir verst
aĢağıda üç ada vardır ki, hır üçü sağ kənara aiddir. Orada Araz öz məcrasını cənuba doğru dəyiĢir.
5,5 verst keçdikdən sonra bir verstdən artıq uzunluğunda olan ada yerləĢir ki, Ġrana aiddir və bir verst
aĢağıda həmin məcra ilə digər bir adaya çatır ki, Rusiyaya aiddir. Oradan isə 1,5 verst daha cərəyan
edir. Qiyqac dəhnəsinə çatır ki, orada onun sağ t ərəfindən axır. Arazın suyu buradan yenə Ģimal ilə
cənub arasından axıb, 3 verst aĢağıda Ġrana aid adadan keçir və orada Qiyqac keçidinə yaxın aĢağı
axıb, buradan yenə cənub və Ģərqə tərəf cərəyan edir. Kolalı adlanan kiçik çay dəhnəsinə çatır ki,
onun 4,5 verstliyində yerləĢir. Belə ki, onun sağ kənarında yerləĢən iki adadan keçir. Bu nöqt ədə
Araz sərhədi geniĢ səhradan keçib, 1,5 verstliyində, sol sahilində yerləĢmiĢ iki adaya çatır. Sonra
məcrasını davam etdirən Araz çayı sağında yerləĢən Kolalı kəndinə çatır. Oradan isə həmin adda
olan kiçik çay axır. Araz çayı burada həmiĢə sərhəd xətti olub, Ģərq ilə cənub arasında axır, sonra
sağında yerləĢmiĢ Qara Dərə adlanan dərə yaxınlığından axır, sol sahilində yerləĢən kiçik adadan
keçir. Araz çayı 6,5 verst axınını davam etdirdikdən sonra Qızıl QıĢlaq keçidinə çatır. Orada Rusiya
tərəfındə yerləĢmiĢ Qadiri Təpəsi ətəyindən keçib, xeyli dolandıqdan sonra cənuba doğru axır.
Arazdan 3 verst aĢağıda, soldan iki kiçik çayın suyu ona birləĢir. Onlardan birinin adı ġoradarə,
digə ri Naxçıvançaydır. Ondan 7,5 verst aĢağıda Bolğan Luluy keçidinə çatır ki, onun yaxınlığında,
sol kənarında bir ada vardır ki, Bolğan kəndinin 0,5 fərsəxliyində (bir fərsəx 6 kilometrə bərabərdir.
S.O.) yerləĢir ki, Rusiyaya aiddir. Onun 1,5 verstliyində iki ada vardır. Sol sahilə aid olan bu
adalardan 4 verst aĢağıdakı digər bir ada vardır ki, Ġrana aiddir. Bunlar ġah Abbas dövründə Arazm
üzərində olan və xaraba qalmıĢ qədim körpüdən bir verst uzaqlıqda yerləĢir. Bu nöqtədə Rusiya-Ġran
sərhəd xətti olan Araz çayı öz məcrasına tabe olmaqdan çəkinir. Lakin T ürkmənçay müqaviləsinin
IV maddəsinə əsasən 3,5 verst yan diaqonal sahənin Abbasabad binaları xarici çevrəsindən hər tərəfə
çəkilməlidir. Sərhəd xətti yarımdiaqonaldır ki, həmin yarım diaqonalların qurtaracağından keçərək onları
əhatə edir. Arazın sağ sahilində yerləĢmiĢ II yarımdiaqonalın qurtacarağında silindrvari əlamət qoyulmuĢdur
ki, iki zər' (Zər' 104 santimetrə bərabərdir - S.O.) hündürlüyündə bina olub və ətrafina xəndək qazmıĢlar. Bu
əlamətlərdən birincisi Abbas-Abaddan çəkilib Sərar və Həqabə körpüsü yaxınhğındakı ada yaxılığında
yerləĢir və Ġrana aiddir. 350 zər uzaqda olan Ġkinci əlamət yenə dərə kənarında yerləĢib və Abbas-Abaddan
Makuya gedən yol bu iki əlamətin arasından keçir. Dördüncü əlamət qumluq bir ərazidə qoyulubdur. IV
əlamətdən 574 zər' fasilədə Valamət yerləĢir ki, təpə üzərində tikilibdir. Uzun bir dərənin kənarında yerləĢir
və bu əlamətdən 574 zər" fasiləsi vardır. Vəlamat bir təpədə yerləĢib ki, Abbas-Abaddan Xoya gedən baĢ
yoldadır.
Sərhəd xətti VII yarımdiaqonalın sonunda yerləĢir. KeçmiĢ əlamətlərdən 788 zər' fasilədə
çəkilibdir və arxa təpələrin hündürlüklərindən keçir. VIII əlamət keçmiĢ əlamətdən 1140 zər' uzaqda, təpə
baĢında yerləĢir və sərhəd boyu davam edir. Bu əlamətə daxil olmamıĢdan beĢ dərədən sonra oradan yer
sərhəd xətti keçir ki, onun hündürlüyü get-gedə artır. Ondan sonra dərin KəlaĢ Oğlu dərəsindən keçib IX
əlamətə çatır. Bu əlamətin keçmiĢ əlamətdən 1514 zər' fasiləsi vardır. Bundan sonra, yəni IX əlamətdən
sonra sərhəd xətti Ģərqə doğru uzanır, yüksək hündürlüklərdən keçir ki, KəlaĢ Oğlu silsilə dağların
ətəyində yerləĢir və 2 verst 800 zər' məsafəni keçib X əlamətə çatır. Sonra 5 dərədən keçir ki, birincisinin
adı Qəzalə Dərə və digər üçü ġahdərəsinə qədər və axırıncısı Qırmızı Dərədir. DaĢ qala üzərində tikilmiĢ
bu X əlamətdən sonrakı Qırmıa Dərə kənan müqabilində yerləĢir. Sərhəd xəttinin son XI əlamətinə
birləĢmək üçün Hinqəba dərəsindən keçib Araz çayı kənan yaxınlığında keçmiĢ əlamətdən 500 zər
1
fasilədə
oraya birləĢir. Bu XI əlamət Arazın sol sahilində, təpə üzərində qoyulmuĢdur ki, ondan sonra I əlamətdən 7
verstdir. Sərhəd xətti X3 yarımdiaqonalın Abbasabaddan 3,5 verst aĢağıda yerləĢmiĢ son sərhəd xəttidir.
323
Ġki dövlət arasında yenə Arazın məcrası 21 verstə qədər Yeddi Bölükdən aĢağıya qedər sərhəd
xəttidir, Yəni XI Mərar əlaməti yerləĢir. Burada Araz çayı Ģərqə doğru cərəyan edib, Qusayqən
dərəsindən keçib, darısqal dağ keçidinə tökülür. Ona görə ki, çayın sol sahilində böyük Bəhram daĢları və
yol kənarında böyük qayalar vardır. 7 fərsəx məsafədəki darısqal yol çətinliklə bu dağlardan keçib, Bəhram
dağından çətin keçiləsi qayalardan axan Ağ-dərə çayına axır. Araz həmin məcrası isə Busi və onun
qarĢısında olan AĢağıdağ qayalanndan keçir və oradan 7 verst Araz çayı cənub və Ģərqə cərəyan edir. Onun
sağ sahilindəki Qarsiliqan və onun sol sahilində yerləĢən digər ArĢındağa çatır. Bu iki dərənin müqabilində
iki ada vardır ki, Rusiya dövlətinə aiddir. Oradan 1,5 verst keçdikdə Araz çayı Halmir kəndinə yaxın çatır.
Orada DərəĢamdan gələn yola az qalmıĢ çatıb, kiçik Qalmir kənd çayı Arazın sağ sahilindən axır və Xoy
Ģose yoluna enib, Qalmir kənd ətrafından keçib Araza daxil olur. Oradan isə Araz Ģimal və Ģərqə doğru
axır. 1,5 verst məsafədən sonra Kilsə adlı kiçik çayın dəhnəsinə çatır, axır. Astan kilsəsindən sonra Arazdan
iki verst məsafədə və sağ sahilində yerləĢən Astan kilsəsinə axır. Sonra Kilsədərə, Morusgörən adlı iki
kiçik çay sahilində Arazın məcrası Ģərqə dönür. Sol tərəfdə, 5 verst məsafədə Culka və Ağlar Dərəsi iIə
birləĢib Ģimal və Ģərqə 4,5 verst məsafəyə axır. Orada qədim xaraba qalmıĢ Culfa Ģəhərindən keçir və ona
yaxın Həsənlu çayının sol sahilindən Araza daxil olur. Həmçinin Əlmənçay arasından 3 rüb' verst aĢağıda
xaraba Kersevis körpüsündən keçir. Bu nöqtədən sonra Araz səhradan keçib, cənub-Ģərqə doğru axır. 2,5
verstliyində sağ sahilində yerləĢən 3 adaya çatır. Həmin fasilə ilə aĢağıda bu adalardan digər iki adaya çatır ki,
yenə Ġrana aiddir. Onlardan birisinin böyüklüyü bir verstdir, digəri isə üçüncü adanın müqabilindədir ki, Rus
dövlətinə aiddir və ġahqulu qalası ətəyində yerləĢibdir ki, Tələci keçidi Arazın bu məkanmdan 4,5 verst
fəsilədə həmin su məcrasına axıb, Rus tərəfində olan Mayhi kəndinə yetiĢir. Araz bu kəndə çatmamıĢ sağ
sahilində olan adadan keçir ki, dərə ilə sərhəddir. Belə ki, onun sol sahili Qızıl Xacə daĢları ilə
həmsərhəddir və Araz çayı axmaqla 3 boyük ada təĢkil edir. Bu nöqtədən Araz çayı axmaqla keçmiĢ
məcrasına dönüb bərar dərəsindən 13,5 verst axdıqdan sonra Rusa aid iki adadan keçir. Həmin adalardan
birinin uzunluğu bir verst, digəri isə 1,5 verstdir. Araz çayı sonra Gilançay dəhnəsinə çatır. Onun sağ
sahilində yerləĢmiĢ Yuxarı Azay kəndi aĢağısında və sağında yerləĢən Mazara kəndi müqabilində
yerləĢir.
Araz Gilançay dəhnəsindən keçdikdən sonra keçmiĢdə qeyd etdiyimiz məcradan 5 verst cərəyan edib sağ
sahilində yerləĢən iki verst uzunluğunda adanın yanından keçir. Bu ada rus dövlətinə aiddir. Digər kiçik adanın
yaxınlığından keçib, Əhmədabad keçidinə və Rusiya tərəfindən axan kiçik Vulkançay çayının dəhnəsinə axıb
çatır. Bu minval ilə Araz çayı 7 verst məsafəni axıb, Dəstə adlı rus kəndi yaxınlığından keçir və Araz çayı
Rusiyaya aid 4 adadan keçdikdən sonra Dəstəçayı dəhnəsinə çatır. Sonra bu nöqtədən Ģərqə doğru axıb, 3
verst məsafədə kiçik Dirəvərs çayına çatır ki, Rusiya tərəfdən axır və bu məsafədə 3 adadan keçir. Onlardan
ikisi sağ, birisi sol sahilindədir. Araz çayı bu nöqtədən keçib cənub və Ģərqə doğru axır, Ordubad çayı dəhnəsi
yaxınlığındakı keçidə çatır. 2,5 verst axdıqdan sonra Rusiyaya aid iki böyük adadan və Ġrana aid üçüncü adadan
keçir. Bu nöqtə də Araz yenə məcrasını ġərqə doğru dəyiĢir və hər iki sahildə iri daĢlar olduğu üçün darısqal
dağ keçidinə düĢür. Bu daĢlar 1,5 verst Ordubad çayı dəhnəsindən aĢağı Arazın sağ sahilində yerləĢmiĢ Sari
kəndindən baĢlayır. Ləkəs adlı hündürlüklə birləĢib, kiçik Qaravulçay çayı dəhnəsinə çatır ki, iri kəndindən
axır. Həmin kənd Ġran tərəfində yerləĢir. Bu məsafədə Araz çayı Ġrana aid 5, Rusiyaya aid 3 adadan keçir. Bu
adalann asağısında, rus tərəfdən 5 verst asağı Sarıtəpə yaxınlığında bir keçid vardır. Məlik Ġbrahim qayaları
və Ġran tərəfdən Qaradağ dağları vasitəsi ilə Araz çayı çox darısqal dağ keçidinə düĢür. Belə ki, Arazın
məcrası Ģərqə dönür və 7 verstlikdə Rusiyaya aid olan Astarudun uzun dərəsindən keçib, həmin məĢhur
qayaya çatır ki, Rusiyaya aiddir. 3 verst uzunluğunda Rusiya tərəfində və Qaradağ qarĢısında birləĢir. Bu qayadan
bir verst aĢağıda Araz DəryaĢin dəhnəsindən keçir ki, Kolyə kəndi orada yerləĢir və bir verst sahildən
uzaqda, sol tərəfindədir. Sonra 3 verst aĢağıda Arazın məcrası Dəstəkürd çayı dəhnəsinə çatır ki, Qaradağdan
gəlir və 7,5 verst məsafədə Arazın məcrası onun sağ sahilində yerləĢən Kətül dağı uçurum dağları ilə birləĢir
və onun sol sahilində yerləĢən Sarata dağlarıdır ki, bu dağlar arasında Muryaqiyas kilsəsi yerləĢibdir. Bu
uçurumlar Araz çayının məcrasını Fəraqivan dərəsinə qədər döndərir ki, çay 3 verst məsafədən sonra 3-4 verst
uzunluğu olan Ġrana aid bir adaya çatır və bu məsafənin yarısında Mardu keçidi yerləĢir ki, Mardu dərəsi adı
ilə adlanır və sahildə yerləĢir.
Dostları ilə paylaş: |