Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

322 
 
məhəllə  çatır. Dağlardan,  daĢlıqlardan  keçdikdən  sonra  iki t ərəfdən onun məcrasını  darısqallaĢdırır. 
Belə  ki,  ġahtaxtı  daĢlıqlan onun  solunda  qalır.  Nəhayət,  Araz  çayı  səhraya,  ġaxtaxtı  kəndinə  çatır. 
Araz  öz məcrası  ilə  axıb,  Kiçik  Sarı çayını  sağ tərəfındə  qoyur ki, o  adanın  dəhnəsinə  yaxındır və 
Rusiyaya  aiddir. Ġki  digər  ada Ġran  dövlətinə  aid  olur. Oradan  Kiçik  Qaragöl çayı  dəhnəsinə  çatır ki, 
onun  sağ tərəfindən axır, Araz  oradan yenidən 3  verst  dağlıq yerlərdən  axıb, 4  adaya yaxınlaĢır ki, 
onun üçün Rusiyaya, birisi Ġrana aiddir. Bu adalardan 1,5 verst aĢağı Araz çayı adalan Sınıq Körpüyə 
çatır.  Belə ki,  Qarquluq  kəndi  yaxınlığındadır və onun  sağ tərəfində yerləĢir.  Bu məkandan  bir verst 
aĢağıda  üç  ada vardır ki,  hır  üçü  sağ kənara aiddir.  Orada  Araz öz  məcrasını cənuba  doğru  dəyiĢir. 
5,5 verst keçdikdən sonra bir verstdən artıq uzunluğunda olan ada yerləĢir ki, Ġrana aiddir və bir verst 
aĢağıda  həmin məcra  ilə  digər  bir adaya çatır ki,  Rusiyaya  aiddir.  Oradan  isə 1,5 verst  daha  cərəyan 
edir. Qiyqac  dəhnəsinə  çatır  ki, orada onun  sağ t ərəfindən  axır.  Arazın  suyu  buradan yenə  Ģimal  ilə 
cənub  arasından axıb,  3  verst  aĢağıda Ġrana  aid  adadan keçir və orada  Qiyqac  keçidinə  yaxın aĢağı 
axıb,  buradan  yenə  cənub  və  Ģərqə tərəf cərəyan  edir.  Kolalı  adlanan kiçik  çay  dəhnəsinə çatır ki, 
onun  4,5  verstliyində  yerləĢir.  Belə  ki,  onun  sağ  kənarında  yerləĢən  iki  adadan  keçir.  Bu  nöqt ədə 
Araz  sərhədi  geniĢ  səhradan  keçib,  1,5  verstliyində,  sol  sahilində  yerləĢmiĢ  iki  adaya  çatır.  Sonra 
məcrasını  davam  etdirən  Araz  çayı  sağında  yerləĢən  Kolalı  kəndinə  çatır.  Oradan  isə  həmin  adda 
olan  kiçik  çay  axır.  Araz  çayı  burada  həmiĢə  sərhəd xətti olub,  Ģərq  ilə cənub  arasında  axır,  sonra 
sağında  yerləĢmiĢ  Qara  Dərə adlanan  dərə  yaxınlığından  axır,  sol  sahilində  yerləĢən kiçik  adadan 
keçir.  Araz  çayı 6,5 verst  axınını  davam  etdirdikdən  sonra  Qızıl  QıĢlaq keçidinə  çatır. Orada  Rusiya 
tərəfındə  yerləĢmiĢ  Qadiri  Təpəsi  ətəyindən  keçib,  xeyli  dolandıqdan  sonra  cənuba  doğru  axır. 
Arazdan  3  verst  aĢağıda,  soldan  iki  kiçik  çayın  suyu  ona  birləĢir.  Onlardan  birinin  adı  ġoradarə, 
digə ri  Naxçıvançaydır.  Ondan 7,5 verst aĢağıda  Bolğan  Luluy  keçidinə çatır ki, onun yaxınlığında, 
sol kənarında  bir  ada vardır ki,  Bolğan kəndinin  0,5 fərsəxliyində (bir  fərsəx 6 kilometrə  bərabərdir. 
S.O.)  yerləĢir  ki,  Rusiyaya  aiddir.  Onun  1,5  verstliyində  iki  ada  vardır.  Sol  sahilə  aid  olan  bu 
adalardan 4  verst  aĢağıdakı  digər  bir  ada vardır  ki, Ġrana  aiddir.  Bunlar  ġah  Abbas  dövründə Arazm 
üzərində olan və xaraba qalmıĢ qədim körpüdən bir verst uzaqlıqda yerləĢir. Bu nöqtədə Rusiya-Ġran 
sərhəd xətti  olan  Araz  çayı öz  məcrasına tabe olmaqdan çəkinir. Lakin T ürkmənçay müqaviləsinin 
IV  maddəsinə  əsasən 3,5  verst  yan  diaqonal  sahənin  Abbasabad  binaları  xarici  çevrəsindən  hər  tərəfə 
çəkilməlidir. Sərhəd xətti yarımdiaqonaldır ki, həmin yarım diaqonalların qurtaracağından keçərək onları 
əhatə edir. Arazın sağ sahilində yerləĢmiĢ II yarımdiaqonalın  qurtacarağında silindrvari əlamət qoyulmuĢdur 
ki, iki zər' (Zər' 104 santimetrə bərabərdir - S.O.) hündürlüyündə bina olub və ətrafina xəndək qazmıĢlar. Bu 
əlamətlərdən  birincisi  Abbas-Abaddan  çəkilib  Sərar  və  Həqabə  körpüsü  yaxınhğındakı  ada  yaxılığında 
yerləĢir və Ġrana aiddir. 350 zər uzaqda olan Ġkinci əlamət yenə dərə kənarında yerləĢib və Abbas-Abaddan 
Makuya  gedən yol  bu iki  əlamətin arasından  keçir. Dördüncü əlamət  qumluq  bir ərazidə  qoyulubdur. IV 
əlamətdən 574 zər' fasilədə Valamət yerləĢir ki, təpə üzərində tikilibdir. Uzun bir dərənin kənarında yerləĢir 
və  bu əlamətdən 574 zər" fasiləsi vardır.  Vəlamat  bir təpədə yerləĢib ki, Abbas-Abaddan  Xoya  gedən  baĢ 
yoldadır. 
Sərhəd  xətti  VII  yarımdiaqonalın  sonunda  yerləĢir.  KeçmiĢ  əlamətlərdən  788  zər'  fasilədə 
çəkilibdir və arxa təpələrin hündürlüklərindən keçir. VIII əlamət keçmiĢ əlamətdən 1140 zər' uzaqda, təpə 
baĢında  yerləĢir və  sərhəd  boyu  davam edir.  Bu əlamətə  daxil olmamıĢdan  beĢ  dərədən  sonra  oradan yer 
sərhəd xətti keçir ki, onun hündürlüyü  get-gedə artır. Ondan  sonra  dərin  KəlaĢ Oğlu  dərəsindən keçib  IX 
əlamətə çatır. Bu əlamətin keçmiĢ əlamətdən 1514 zər' fasiləsi vardır. Bundan sonra, yəni IX  əlamətdən 
sonra  sərhəd  xətti  Ģərqə  doğru  uzanır,  yüksək  hündürlüklərdən  keçir  ki,  KəlaĢ  Oğlu  silsilə  dağların 
ətəyində yerləĢir  və  2 verst 800  zər' məsafəni keçib X əlamətə  çatır.  Sonra 5  dərədən keçir ki,  birincisinin 
adı Qəzalə Dərə və digər üçü ġahdərəsinə qədər və axırıncısı Qırmızı Dərədir. DaĢ qala üzərində tikilmiĢ 
bu  X  əlamətdən  sonrakı  Qırmıa  Dərə  kənan  müqabilində  yerləĢir.  Sərhəd  xəttinin  son  XI  əlamətinə 
birləĢmək  üçün Hinqəba  dərəsindən keçib Araz çayı kənan yaxınlığında keçmiĢ  əlamətdən 500 zər
1
 fasilədə 
oraya birləĢir. Bu XI əlamət Arazın sol sahilində, təpə üzərində qoyulmuĢdur ki, ondan sonra I əlamətdən 7 
verstdir. Sərhəd xətti X3 yarımdiaqonalın Abbasabaddan 3,5 verst aĢağıda yerləĢmiĢ son sərhəd xəttidir. 

---

323 
 
Ġki  dövlət  arasında yenə Arazın məcrası 21 verstə  qədər Yeddi  Bölükdən aĢağıya  qedər  sərhəd 
xəttidir,  Yəni  XI  Mərar  əlaməti  yerləĢir.  Burada  Araz  çayı  Ģərqə  doğru  cərəyan  edib,  Qusayqən 
dərəsindən keçib, darısqal dağ keçidinə tökülür. Ona görə ki, çayın sol sahilində böyük Bəhram daĢları və 
yol kənarında böyük qayalar vardır. 7 fərsəx məsafədəki darısqal yol çətinliklə bu dağlardan keçib, Bəhram 
dağından  çətin  keçiləsi  qayalardan  axan    Ağ-dərə  çayına  axır.  Araz  həmin  məcrası  isə  Busi  və  onun 
qarĢısında olan AĢağıdağ qayalanndan keçir və oradan 7 verst Araz çayı cənub və Ģərqə cərəyan edir. Onun 
sağ sahilindəki Qarsiliqan və onun sol sahilində yerləĢən digər ArĢındağa çatır. Bu iki dərənin müqabilində 
iki  ada vardır ki,  Rusiya dövlətinə aiddir. Oradan 1,5 verst keçdikdə Araz çayı Halmir kəndinə yaxın çatır. 
Orada  DərəĢamdan  gələn yola  az  qalmıĢ  çatıb, kiçik Qalmir kənd  çayı Arazın  sağ  sahilindən axır  və  Xoy 
Ģose yoluna enib, Qalmir kənd  ətrafından keçib  Araza  daxil olur. Oradan  isə  Araz Ģimal və  Ģərqə  doğru 
axır. 1,5 verst məsafədən sonra Kilsə adlı kiçik çayın dəhnəsinə çatır, axır. Astan kilsəsindən sonra Arazdan 
iki verst məsafədə və  sağ  sahilində yerləĢən  Astan kilsəsinə  axır.  Sonra  Kilsədərə, Morusgörən adlı  iki 
kiçik çay sahilində  Arazın məcrası  Ģərqə  dönür.  Sol tərəfdə, 5 verst məsafədə  Culka  və  Ağlar  Dərəsi iIə 
birləĢib Ģimal və Ģərqə 4,5 verst məsafəyə axır. Orada qədim xaraba  qalmıĢ  Culfa  Ģəhərindən keçir və ona 
yaxın Həsənlu çayının  sol  sahilindən  Araza  daxil olur. Həmçinin Əlmənçay  arasından 3 rüb' verst aĢağıda 
xaraba  Kersevis  körpüsündən  keçir.  Bu  nöqtədən  sonra  Araz  səhradan  keçib,  cənub-Ģərqə  doğru  axır.  2,5 
verstliyində sağ sahilində yerləĢən 3 adaya çatır. Həmin fasilə ilə aĢağıda bu adalardan digər iki adaya çatır ki, 
yenə Ġrana aiddir. Onlardan birisinin böyüklüyü bir verstdir, digəri isə  üçüncü adanın müqabilindədir ki, Rus 
dövlətinə aiddir və ġahqulu qalası ətəyində yerləĢibdir ki, Tələci keçidi Arazın bu məkanmdan 4,5 verst 
fəsilədə həmin  su məcrasına  axıb,  Rus tərəfində olan  Mayhi kəndinə yetiĢir.  Araz  bu kəndə çatmamıĢ  sağ 
sahilində  olan  adadan  keçir  ki,  dərə  ilə  sərhəddir.  Belə  ki,  onun  sol  sahili  Qızıl  Xacə  daĢları  ilə 
həmsərhəddir  və  Araz  çayı  axmaqla  3  boyük  ada  təĢkil  edir.  Bu  nöqtədən  Araz  çayı  axmaqla  keçmiĢ 
məcrasına  dönüb  bərar  dərəsindən  13,5  verst  axdıqdan  sonra  Rusa  aid  iki  adadan  keçir.  Həmin  adalardan 
birinin  uzunluğu  bir  verst,  digəri  isə  1,5  verstdir.  Araz  çayı  sonra  Gilançay  dəhnəsinə  çatır.  Onun  sağ 
sahilində  yerləĢmiĢ  Yuxarı    Azay  kəndi  aĢağısında  və  sağında  yerləĢən  Mazara  kəndi  müqabilində 
yerləĢir.  
Araz  Gilançay  dəhnəsindən keçdikdən sonra keçmiĢdə  qeyd etdiyimiz məcradan 5 verst cərəyan edib  sağ 
sahilində yerləĢən iki verst uzunluğunda adanın yanından keçir. Bu ada rus dövlətinə aiddir. Digər kiçik adanın 
yaxınlığından keçib, Əhmədabad keçidinə və Rusiya tərəfindən axan kiçik Vulkançay çayının dəhnəsinə axıb 
çatır.  Bu minval  ilə  Araz çayı 7 verst məsafəni axıb,  Dəstə  adlı  rus kəndi yaxınlığından keçir və Araz  çayı 
Rusiyaya aid 4  adadan keçdikdən  sonra Dəstəçayı  dəhnəsinə çatır.  Sonra  bu nöqtədən  Ģərqə  doğru  axıb, 3 
verst məsafədə kiçik Dirəvərs çayına çatır ki, Rusiya tərəfdən axır və bu məsafədə 3 adadan keçir. Onlardan 
ikisi sağ, birisi sol sahilindədir. Araz çayı bu nöqtədən keçib cənub və Ģərqə doğru axır, Ordubad çayı dəhnəsi 
yaxınlığındakı keçidə çatır. 2,5 verst axdıqdan sonra Rusiyaya aid iki böyük adadan və Ġrana aid üçüncü adadan 
keçir. Bu nöqtə  də Araz yenə məcrasını  ġərqə  doğru  dəyiĢir və hər  iki  sahildə  iri  daĢlar olduğu  üçün  darısqal 
dağ keçidinə  düĢür.  Bu  daĢlar 1,5 verst Ordubad çayı  dəhnəsindən  aĢağı Arazın  sağ  sahilində yerləĢmiĢ Sari 
kəndindən baĢlayır. Ləkəs adlı hündürlüklə birləĢib, kiçik Qaravulçay  çayı  dəhnəsinə çatır ki,  iri kəndindən 
axır. Həmin kənd Ġran tərəfində yerləĢir. Bu məsafədə Araz çayı Ġrana aid 5, Rusiyaya aid 3 adadan keçir. Bu 
adalann asağısında, rus tərəfdən 5 verst asağı Sarıtəpə yaxınlığında bir keçid vardır. Məlik Ġbrahim qayaları 
və  Ġran  tərəfdən  Qaradağ  dağları  vasitəsi  ilə  Araz  çayı  çox  darısqal  dağ  keçidinə  düĢür.  Belə  ki,  Arazın 
məcrası  Ģərqə  dönür və 7 verstlikdə  Rusiyaya  aid olan  Astarudun  uzun  dərəsindən keçib, həmin məĢhur 
qayaya çatır ki, Rusiyaya aiddir. 3 verst uzunluğunda Rusiya tərəfində və Qaradağ qarĢısında birləĢir. Bu qayadan 
bir  verst  aĢağıda  Araz  DəryaĢin  dəhnəsindən  keçir  ki,  Kolyə  kəndi  orada  yerləĢir  və  bir  verst  sahildən 
uzaqda, sol tərəfindədir. Sonra 3 verst aĢağıda Arazın məcrası Dəstəkürd çayı dəhnəsinə çatır ki, Qaradağdan 
gəlir və 7,5 verst məsafədə Arazın məcrası onun sağ sahilində yerləĢən Kətül  dağı uçurum dağları ilə birləĢir 
və  onun sol  sahilində yerləĢən  Sarata  dağlarıdır ki,  bu  dağlar arasında Muryaqiyas  kilsəsi  yerləĢibdir.  Bu 
uçurumlar Araz çayının məcrasını Fəraqivan dərəsinə qədər döndərir ki, çay 3 verst məsafədən sonra 3-4 verst 
uzunluğu olan Ġrana aid bir adaya çatır və bu məsafənin yarısında Mardu keçidi yerləĢir ki, Mardu dərəsi adı 
ilə adlanır və sahildə yerləĢir. 

---