Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

291 
 
edilməsinə ica zə verilmir. 
12.
 
Torpaqların  təsbitində  onun  və ya  baĢqa  sahibkara  və  ya  xəzinəyə 
mənsub  olması  haqda  ortaya  çıxan  münaqiĢ ələr  ü mu mi  əsaslarla  məhkə mədə  
ayırd edilməlid ir. 
Zaqafqaziya ölkəsinin ali  müsəlman silkini təĢkil edən  xan, bəy, ağa və 
erməni  məliklərinin torpaq üzə rnidə sahiblik hüququnun  əsas cəhətlərini bu cür 
müəyyən  etməklə  biz,  onlara  olan  iltifatımızın  əli  təzahürü  kimi  Sizə  onların 
Ģəxsi  hüquqlarının  imkan  daxilində  nəcib  puszadəganlığına  məxsus  hüquqları 
nəzərə almaqla  müəyyən edilməsi  ilə  məĢğul olmağı həvalə edirik.  Biz  möhkə m 
əminik  ki,  Zaqafqaziya  ölkəsinin  ali  müsəlman  silki  indi  istifadələrində  o lan 
torpaqlar  üzərində  hüquqlarının  təsbit  olunması  ilə  yaĢayıĢları  bərqərar 
edildiy indən yaĢlarından və vəziyyətlərindən asılı olmayaraq ilk çağ ırıĢla bizim 
igid  döyüĢçülərimizin   sıralarına  daxil  olmağa  və  həmin  silkə  həvalə  edilmiĢ 
vəzifələ ri can-baĢla və qeyrətlə yerinə yetirməyə hə miĢə hazır olacaqdır. 
Bizim  bu  fə rmanda  Ģərh  edilmiĢ  iradə mizin  layiqincə  həyata 
keçirilməsin i  sizə  həvalə  etməklə  biz  sizə  o lan  dəyiĢ məz  lütfkarlığ ımızı 
bildiririk. 
Əslində Ə.H.-n ın öz əli ilə yazılmıĢdır: «N i k o 1 a y», 
S.-Peterburq, 6 dekabr 1846-c ı il
1
. 
 
68. 14 may 1870-ci il KƏNDLĠ «ƏSASNAMƏ»SĠ 
 
1861-c i ildə Rusiyada təhkimç iliy in ləğvindən sonra çar hökumət i milli  
ucqarlarda  kəndlilə rin  feodal  asılılığını  a radan  qaldırmaq  məcburiyyəti 
qarĢısında qalmıĢdı. 
Azərbaycan  təhkimçilik  hüququ  rəsmi  olmadığından  sahil  kar  kəndlisi 
«əĢya  hüququ»  obyekti  deyildi.  Bununla  yanaĢ  1846-cı  il  fərman ı  ilə  (bax: 
qaynaq  №  67)  sahibkar  kəndlilə  «sahibkar  torpağında  yerləĢdirilən  dövlət 
kəndliləri»  adlandıqla rından feodaldan «Ģ ə xsən» asıh sayılmırdılar. Ça r höku mti 
Azərbaycanda kəndli islahatını bu yolla gecikdirirdi. 
Zaqafqaziyada  kəndli  islahatını  ha zırla maq  məqsədilə  1861-c i  ildə 
Zaqafqaziya  Mərkə zi  Ġslahat  Ko mitəsi  yaradıldı.  Ġslahatı  hazırla maq  üçün  ilk 
növbədə  dövlət,  sahibkar  torpaqlarının  və  kəndlilərin  pay  torpaqlarının 
sərhədləri  dəqiq  müəyyənləĢdirilməli  idi.  Bıı  məqsədlə  1861-c i  il  iyunun  29-da 
Zaqafqaziya ö lkəsinin  mərkə zləĢdirilməsi haqqında «Əsasnamə təsdiq edilmiĢ və 
1862-ci  il  yanvarın  1-dən  torpaqların  bilavasitə  mərkəzləĢdirilməsi  iĢinə 
                                                                 
1
 Fərmanın  əslinin  çap olunduğu  yer  üçün  bax:  Польное  собрание  законов Российскои 
империи, собрание 2-e. CП6., 1847, XXI. . 20672, c. 617-619. 
 

---

292 
 
baĢlanmıĢdı.  Ġslahatın  hazırlan ması  yolunda  ikinci  mühüm  addımlardan  biri 
1866-c ı ildə Qafqa z can iĢini BaĢ Ġdarəsi ġurasının qərarə  ilə Ba kı, ġııĢa, Tiflis və 
Ye revan 
bəy 
komissiyalarının  yaradılması  oldu.  Həmin  komisiyalar 
Azərbaycanın  a li  müs əlman   silkinin   tərkib  və   hüququn  müəyyən  etmə li  idi. 
onların  iĢi Azərbaycanda 1188  irsi və Ģəx; bəy nəsli,  3  xan nəsli -  ġirvan, TalıĢ, 
Bakı  xan  nəsillərin in  imtiyazlarını  tanımaq,  1048  ailənin  isə  iddialarını  rədd 
etmə klə  baĢa  çatdı.  Be ləliklə,  çar  höku mət i  «kəndli»  islahatına  hazırlıq  ad ı 
altında əslində yerli mülkədarların mənafeyin i qabaqcadan «yoluna qoymuĢdu». 
«Əsasnamə» çar tərəfındən 1870-ci il mayın 14-də imzalan mıĢdı. 
14  may 1870-ci il «Əsasnamə»si  müəyyən qısaltmala rla « Колониа льная 
политика российского  царизма в Азербаиджане в 20 -60-х  гг  XIX в.» (ч. II, 
М-Л., 1937. C. 401-423) toplusu üzrə verilir. 
 
1870-ci 
il  mayın  14-ü-ZAQAFQAZĠYA  QUBERNĠYALARI:  
YELĠZAVETPOL,  BAKI,  ĠRƏVAN  VƏ  QĠS MƏN  TĠFLĠS ĠN  ALĠ 
MÜSƏLMAN  SĠLKĠNDƏN  OLAN  ġƏXS LƏRĠNĠN  VƏ  HABELƏ  
ERMƏNĠ  MƏLĠKLƏRĠNĠN  TORPAQLARINDA  SAKĠN  OLAN 
DÖVLƏT KƏNDLĠLƏRĠNĠN TORPAQ QURULUġ U HAQQINDA 
 
ƏSASNAMƏ 
 
1.
 
Bu Əsasnamə ilə  Yelizavetpol, Bakı və Ġrəvan quberniyaları və Tiflis 
quberniyasının  Tiflis  və  Axaltsıx  qəza ların ın  ali  müsəlman  silkinin :  keç miĢ  xan 
nəsillərindən  olanların,  bəylərin  və  ağaların  və  habelə  ermən i  mə liklərin in 
torpaqlarında sakin olan dövlət kəndlilərinin torpaq iĢləri müəyyən olunur. 
2.
 
Ali  müsəlman  silkinin  və  habelə  erməni  məliklərin in  torpaqlarında 
sakin  olan  dövlət  kəndliləri  (maddə  1)  mövcud  fərmanlar  üzrə  (1846-cı  il  6 
dekabr
1
, 1847-ci il 20 apre l və 28 dekabr
2
 və 1851-c i il 8 iyun
3
) pay torpağı almaq 
hüququnu saxlayırlar və sakin olduqları malikanələrdə pay torpaqları aĢağıdakı 7-
70-ci  maddələrdə  göstərilən  Ģərtlərlə  onların  daimi  istifadəsinə  verilir. 
Kəndlilərin  istifadəsinə  vərilmiĢ  pay  torpaqları  ü zərində  mülkiyyət  hüququ 
həmin  fə rmanla ra  əsasən  bu  torpaqların  sahiblərinə  (mü lkədarla ra.  -  Red.) 
mə xsusdur. 
                                                                 
1
 6 dekabr 1846-cı il fərmanının 1-ci maddəsi nəzərdə tutulur (bax qaynaq №  67). 
2
 20  aprel və  28  dekabr 1847-ci  il «Kəndli əsasnamələrinin»  çap olunmuĢ mətni  üçün  bax: 
«Kaвкaз»  qəzeti  N°  46,  15  noyabr  1847-ci  il;  Полное  собрание  законов  Российскои  империи, 
собрание 2-е. СПб., 1848, 
T
.
 
XXII, № 21825. 
3
8  iyun  1851-ci  il  sərəncamı-Yerevan  quberniyası  və  Tiflis  quyberniyasının  Axaltsıx 
qəzasının  mülkədar  və  tiuldarları  haqqında  fərmanda  tiul  irsi  mülkiyyət    kimi  təsbit  edilmiĢdi.  
 

---