Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

287 
 
səbəbkarlarına, ca maatın sakitləĢdirilməsinə və xa lqın ehtiyacla rına la zımi d iqqət 
verilmə miĢdirki, sonuncu çıxıĢın qarĢısının alın ması mü mkün olsun. 
Dağıstan  torpaqlarından  süvari  toplanması  mü xtəlif  maneələrə  rast 
gəlmiĢdi. ġtabs-kapitan  Karçaqlı  Ġbrahim bəy süvari toplan masında s əyinə görə 
zərə r  çəkir,  qubalı  Ġsa  bəy  aprel  ayında  podpolkovnik  M irzəcan  Mədətovla 
Qazıku mıxlı  Məhəmməd xangildə  olarkən  Ġbrahim  bəyin  qardaĢı  uĢaqlarını 
silahlandırmağa və Tabasaran camaatın ı ona qarĢı qaldırmağa cəhd edir.  Süvari 
toplamıĢ poruçik qaytaqlı  Cəmov bəy Tiflisdə həbs edildiyindən onun topladığı 
süvarilər  yolda  dağılıĢıblar.  Tabasaranlı  Qazı  Ġsa  özü  süvari  toplasa  da,  onun 
Ģtabs-kapitanlar  QutqaĢenli  və  Olen iç  tərəfindən  ələ  keçirilmiĢ  məktubları  bu 
adamın biabırçı hərəkətlərinə dəlalət edir.  Camaat tərəfindən toplanmıĢ Dərbənd 
və  Bakı  süvarilə ri  Bakıda  podporuçik  Qasım  bəyin  müqavimətinə  ba xmayaraq  
varĢavaya göndərilmiĢdir. 
Ümu miyyətlə, məmurların qayğısızlığ ı, quldurluğun art ması, iĢlərin ço x 
yavaĢ  getməsi,  vergi  və  mü kəlləfiyyətlərin  ço xluğu  da  əyalətlərdən  atlılar 
toplanmasını xeyli çətinləĢdirmiĢdir. 
Ġmza: podpolkovnik  A b b a s q u l u .  
19 oktyabr 1837-c i il, Tiflis Ģəhəri. 
 
 
67. 6 DEKAB R 1846-cı il TORPAQ QANUNU 
 
 
XIX  əsrin  30-cu  illə rin in  sonuna  kimi  Azə rbaycan  feodallarının  silki 
imtiya z  və  hüquqları  həll  olun ma mıĢ  qalırdı.  Quba  bəyləri  haqda  çar 
ko mendantlarından polk. Ponomaryevin 1812-ci il və gen. Tixanovskinin 1817-
ci  il  sərəncamları  və  «Ağalar  haqqında»  gen.  A.P.Yermo lovun  1818-c i  il 
Əsasnaməsində  Azərbaycan  feodalları  dövlətin  xid mət  məmurları  kimi  qələmə 
verilirdi.  Bu  fıkir Zaqafqaziyada keç iriləcək  inzibati  islahat  layihələ rində və  10 
aprel 1840-c ı il  inzibati-məhkə mə  islahatında əsas götürülmüĢdü. Zaqafqaziyanı 
ruslaĢdırmaq  plan larına  uyğun  olaraq,  çarizm  gətirilmə  rus  zadəganlarını  ö z 
müstəmləkə  siyasətinin  əsas  aparıcı  qüvvəsi,  ictimai  dayağı  sayırd ı.  Bununla 
bağlı  o laraq  ağaların   və  tiu ldar  bəylərin  feodallıqdan  salıb  torpaqdan  məhru m 
edilməsi  nə zərdə  tutulurdu.  10  apre l  1840-cı  il  inzibati-məhkə mə  islahatı 
Azərbaycanda milli idarə  sistemini rus idarə  və məh kə mə sistemilə əvə z et mə klə 
bu  vaxta  kimi  dövlət  və  məhkəmə  aparatında  mü xtəlif  gəlirli  vəzifələr  tutan 
bəylərin  və  ruhani  dairə lərinin  silki  imt iyazlarına  ciddi  zə rbə  vurdıı  və  onların 
böyük  narazılığ ına  səbəb oldu.  Ġnzibati-məhkəmə  islahatı  zəh mətkeĢ  kütlələrdə 
də narazılıq doğurdu. Əgər islahata qədər feodallar kəndli iğtiĢaĢlarının qarĢısını 

---

288 
 
almaqda  dövlət  orqanlarına  fəal  yardım  ed irdilərsə,  indi  onlar  ö zləri  «narahat 
ünsürə» çevrilmiĢdilər. Belə gərgin bir Ģəraitdə çarın 25 aprel  1841-ci  il  fərman ı 
ilə   Azə rbaycan  ağalan  feodallıqdan  məhru m  ed ilir,  hə m  torpaqları,  hə m  də 
kəndliləri ə llə rindən a lın ır, əvə zində  isə onla ra «ö mürlük ödənc» təyin edilirdi. 
Be lə  bir  fərman   tiuldar  bəylər  haqda  da  hazırlan mıĢdı,  ancaq  Zaqafqaziyada 
vəziyyətin gərg inliyi I Niko layı bu fə rmana qol çə kməkdən  çəkindird i. 1840-41-
ci  illərin  çar  «islahatları»nın  həyata  keçirilməsində  bütün  siyasi  yanlıĢlıq  ü zə 
çıxd ı,  yerli  feodalların  köməy i  olmadan  Zaqafqaziyada  çarizmin  möh-
kə mlən məsinin  qeyri-mü mkünlüyü  aydın  oldu.  Buna  görə  çar  hökumət i 
Azərbaycan  feodallarının  imt iyaz  və  hüquqlarım  tanımaq  və  rəsmiləĢdirmə k 
mövqeyinə qayıdaraq 6 dekabr  1846-cı  il  fərmanın ı verdi.  Bu fərman  inqilabdan 
qabaqda, sovət hakimiyyəti illərində də dəfələ rlə  çap edilmiĢdir. Fərmanın  mət -
ninin  a zərbaycanacaya  tərcüməsi  aĢağıdakı  sənədlər  toplusu  üzrə  verilib: 
Колониальная политика российского царизма в Азербаиджане в 20-60-х  гг. 
XIX века, ч. II. Под ред. И. П. Петрушевского. М.-Л., 1936, c 105-107, sənəd 
№ XIV). 
1846-cı il DEKAB RIN 6-sı. I NĠKOLAYIN  
QAFQAZ CANĠġ ĠNĠ
1
 kn. M.S.VORONTSOVUN
2
 ADINA 
FƏRMANI 
 
Knyaz Mixail Semyonoviç! 
 
Zaqafqaziya  ölkəsinin  xanlarına,  bəylərinə,  ağalarına  və  ali  müsəlnan 
silkindən  olan  digər  Ģə xslərinə
3
 və  habelə  erməni  məliklərinə  bizim  xüsıısi 
mə rhə mət və ilt ifatımız əla məti olaraq onla rın  taleyin i qəti hə ll et mək və bununla 
                                                                 
1
 Canişin - farsca; hökmdan əvəz edən, hakim, sərdar. 
Qafqaz  caniĢinliyi  (noyabr  1844  -  aprel  1883)  ġamil  hərəkatını  yatırmaq  və  Qafqazda 
çarizmin  siyasi və  iqtisadi  mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə yaradılmıĢ  idarədir.  Fövqəladə 
idarə  sistemi  kimi  caniĢinliyin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  vardı,  caniĢinə  geniĢ  səlahiyyətlər 
verilmiĢdi:  onun  bütün  məsələləri  müvafiq nazirliklərlə  qabaqcadan  razılaĢdırmadan müst əsna  həll 
etmək, çarla  birbaĢa əlaqə yaratmaq, ona  müraciət  etmək,  zəruri hallarda,  sonra  bu  haqda  məlumat 
verməklə, hətta çarın adından göst əriĢ vemək ixtiyarı vardı. 1905—1907-ci illər xalq inqilabına qarĢı 
mübarizə  aparmaq  üçün  caniĢinlik idarəsi yenidən  bərpa olunaraq 1917-ci  il  Fevral  inqilabına kimi 
qalmıĢdı. 
2
 Knyaz M.S. Vorontsov - general-adyutant, 1844-54-cü illərdə Qafqazda caniĢin. 
3
 Zaqafqaziya  ölkəsinin  «ali  müsəlman  silki»  10  mart  1843-cü  il  fərmanına  əsasən  t əsis 
edilmiĢdi. Ali müsəlman  silkinə keçmiĢ xanlar,  bəylər, ağalar və məliklər  daxil  idilər  (Koлонильная 
политика…., часть II, s. 190, qeyd 1). 

---