Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

281 
 
64. YELĠZAVƏTPOL DAĠRƏS Ġ
1 
 
Qabaqkı  zaman lar  ticarət  və  manufaktura
2
 iĢləri  gəncəlilərin  baĢlıca 
qazanc  mənbəyi  olmuĢdur;  ancaq  Gəncədə  siyasi  vəziyyətin  dəyiĢilməsi 
nəticəsində  onun  əhalisi  daha  ço x  ə kinç iliklə   məĢğul  olmağa  baĢladı.  Ġndi  is ə 
Yelizavetpol əhalisinin istehsalatı və variyyəti aĢağıdakılarla  bağlıd ır: ə kinçiliklə 
bağçılıq  və  baramaçılıq,  maldarlıq,  bir  qədər  fabrik  istehsalı,  dağ-mədən 
sənayesi - zəy və də mir (filizi) istehsalı, a rıç ılıq, sənətkarlıq və ticarət. 
Buğda, arpa, çəltik və darı əkinçiliyin baĢlıca məhsullarıd ır... 
Ġndiyə  kimi  Yelizavətpol  sakin ləri  yabanı  marena  (q ızıl  boya.  -  Red.
3
 
yığıb  satmaqla  məĢğul  olurdular.  Onun  gəlirli  olduğunu  gördükdə  marenanı 
özləri yetiĢdirməyə baĢladılar. Marena əkinlərin in böyük hissəsi Ģəhər əhalisinə 
mə xsus idi. Marena istehsalının geniĢləndirilməsi faydalı ola rdı. 
Yelizavetpolda bağçıhq Ģ əhər ətrafında yerləĢir və  maha lla rın içə risində.. 
bir neçə ü zü mlük vardır. Bu rada böyük bağlar - 165 meyvə və  27 tut bağı vardır. 
Hər həyətdə bir neçə ağacın olması nə zərə a lınsa, bütün Ģ əhəri bağ adlandırmaq  
olar  ki, bu da 17 verstlik da irəni əhatə edir.  Bağ lardakı yaĢıllığın sahəsini dəqiq 
müəyyənləĢdirmək  mü mkün  deyil.  Lakin  belə  güman  edilir  ki,  onun  sahəsi  5 
kvadrat  verstə  yaxındır.  Bağla rda  üzü m,  ərik,  Ģaftalı,  alça ,  gavalı,  tut,  armud, 
heyva, gilas, qoz, fınd ıq, zoğal yetiĢdirilir.  
Ye lizavetpol  üzümü   olduqca  xoĢagələn,  dadma  görə  Zaqafqaziyada  ən 
yaxĢı  növlərdəndir.  Ondan  hazırlanan  sarımtıl-qırmızı  Ģərab  acı-Ģirin  tama 
ma likd ir, kifayət qədər tünddür və baĢağrısı verir. 
Maldarlıq.  Qabaqlar  Yelizavetpol  dairəsində  4  min  baĢ  at,  45  min  baĢ 
buynuzlu  mal,  230  min  baĢ  qoyun,  quzu  və  keçi,  2  min   baĢ  donuz  var  id i. 
sonralar onların sayı  xeyli azald ı. Atların heç bir yaraĢığı yo x  idi; buynuzlu  mal-
                                                                 
1
 Yelizavetpol  hərbi  dairəsi  Gəncə  xanlığı 1804-cü  ildə tabe  edildшkdən  sonra yaradılmıĢ 
hərbi-inzibati  vahiddir.  Rusiyaya  ikit ərəfli  dövlətlərarası  siyasi  müqavilələr  bağlamaq  yolu  ilə 
birləĢdirilən  xanlıqlardan  (Qarabağ,  ġəki,  ġirvan  və  TalıĢ  xanlıqlan)  fərqli  olaraq,  çar  qoĢunlarına 
müqavimət  göstərən  xanlıqlar dərhal   ləğv  edilir,  onların  ərazisində «hərbi dairə» adlanan və çar 
zabitləri tərəfindən idarə olunan vahidlər yaradılırdı. Gəncə xanlığı ərazisinin «Yelizavetpol dairəsi», 
yəni  çar  I  Aleksandrın  arvadının  Ģərəfinə  adlandırılması  Qafqazda  baĢ  komandan  P.D.Sisianov un 
təklifı  ilə  olmuĢdu.  O,  min  ildən çox tarixi olan  Ģəhərin  Yelizavetpol  adlandırılması haqqında  çarın 
fərmanını 1804-cü il martın 2-də Gəncə Cümə məscidində oxurnurdu. (A
KTЫ
...,
 
II c, sənəd № 1194). 
Sonralar çar hökuməti «Gəncə» sözünü iĢlədən adamlardan 1 man. Cərimə alırdı.  
2
 Manufaktura  adı  ilə  daha  çox  ənənəvi  istehsal  müəssisələri  -  karxana  və  emalatxanalar 
nəzərdə tutulur. Lakin bunların içində artıq muzdlu əməkdən istifadə edənləri də var idi. 
3
 Qızıl  boya  (marena)  -  boyaqotu;  kökündən  qırmızı  boya  alınan  bitki.  Orta  əsrlər  boyu 
Azərbaycan xalçalarının, toxuma  və tikmə parçalarının  dünya  Ģöhrətini t əmin  edən kefiyyətli t əbii 
boya. 
 

---

282 
 
qara  xırda və cılız id i; qoyun və quzu da bu vəziyyətdə idi və onların yunu qaba 
və qırmızımtıl idi; ən ya xĢı ökü zlə r Sa mu x mahalında id i. 
Yelizavetpolda  manufa ktura  istehsahnın  mühü m  istiqa mətin i  ipəkdən 
parça  və  yaylıq  hazırlan ması  təĢkil  ed irdi.  Ġndi  to xucu  dəzgahların ın  sayı  200 
olduğu  halda,  Cavad  xanın
1
 dövründə  375-ə  çat mıĢdı.  Bu  sənaye  sahəsinin 
tənəzzülə   uğra masını  onunla  bağlayırlar  ki,  fabrikantlar  keyfiyyətsiz  parça lar 
buraxırdılar,  onla r  da  ġa ma xı  və  xüsusən  Ġran  ma lla rı  ilə  rəqabət  apara 
bilmirdilər. 
ġəhərdə ağ və qırmızı bez. habelə cəlamay i adlanan nazik parça istehsal 
edən  30  dəzgah  qurğusu  vardı.  Ümu miyyətlə,  bütün  Yelizavetpol  toxucu 
müəssisələrində  hər  il  10.000  top  parça,  çeĢidcə  ayrı-ayrı  olan   15.000  yaylıq, 
2000  top  ağ,  200  top  qır-mızı  rəngli  bez,  400  top  cəlamayi  hazırlan ır.  Dairədə 
həmç inin  be z,  Ģalvar  üçün  parça,  yundan  çul,  ya xud  çuval,  Ģal,  pala z,  xa lça 
toxunulur. Özü də bu iĢləri yalnız qadınlar görürlər. 
Toxucu  qurğuları  sadədir.  Jakird  dəzgahların ın  burada  tətbiq  olunması 
çox  yerinə  düĢərdi.  Manufaktura  iĢlərində  ən  ço x  samu zlular  seçilirlər:  onlar 
yaxĢı  xalçalar,  ipək,  yarımipək  parçalar  və  cecim  ad lanan  iplik  to xu ma 
hazırlay ırlar. 
ġəhərdə  7  ev  gön  aĢılama  iĢi  ilə  məĢğuldur,  zavodlardan
2 
ibarət  olan  bu 
evlərdə  30  ada m  iĢləyir.  Bundan  baĢqa  Çelabirt  kəndində  4  gön  e malat xanası 
iĢləyir.  Gön aĢılama  iĢi belədir: gönü 4 gün çay suyuna qoyduqdan sonra iyirmi 
gün onu xüsusi qabda, sonra üç gün duz içində və on iki gün də saranqa və ya 
saraqan,  yəni  taxta  təbəqə  aras mda  saxlayırlar.  Bundan  sonra  dərini  yenidən 
duzlayır,  onapiy  sürtərək  gün  vurmaq   üçün  asırlar;  bununla  da  bütün  iĢlər 
qurtarmıĢ olur... 
Mis  qabları  6  emalatxanada  hazırlayırlar.  Hər  b ir  emalat xanada  ağır 
iĢlərdə  məĢğul olanlardan savayı 10 nəfər  iĢləyir.  Hər  mu zd lu  iĢçi ö zünə çörək 
pulu  kimi  hər  gün  1  abbası,  ya xud  17  qəpik  qa zanır.  M is,  Tiflisdə,  bəzən  hər 
pudu gümüĢlə 9 manata alın ırdı. Onun hər pudunun Yelizavetpola gətirilməsi iki 
abbasıya baĢa gəlirdi.  Bir  funtluq  mis qab iki abbasıya satılırd ı. Ġstehlak o lunan 
mə mu latın çə kisi 100 puddan artıq olmurdu.  
 
                                                                 
1
 Cavadxan  -  Gəncə  xanlığının  sonuncu  hökmdarı,  Ziyad  oğlu  nəslindən  olan  Qarabağ-
Gəncə  bəylərbəyilərinin  son nümayəndəsi. 1804-cü  il  yanvarın 2-də  Gəncə  qalasının  müdafıəsində 
öldürülmüĢdür. 
2
 Burada «zavod»  adı  altında  gön-dəri  iĢləri ilə  ixtisaslaĢmıĢ  karxanalar, «iĢ  evləri» nəzərdə 
tutulur. 
 

---