Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

283 
 
«Обозрение  Российских  владений  за  Кавказаом  в  статистическом, 
этнографическом,  топографическом    и    финансово м    о тношениях»,  ч.II, 
Cn6., 1836, s. 319-401). 
 
65. ġĠRVAN ƏYALƏTĠ  
(AZƏRBAYCAN DĠLĠ HAQQINDA) 
 
ġirvanda hakim olan türkmən dili A zərbaycanda yayılmıĢdır və bizlərdə 
ədət üzrə tatar d ili ad landırılır; o, türk dili ilə o qədər yaxındır ki, hər iki xalq bir-
birini  baĢa  düĢə  bilir .  Bu  dil  Zaqafqaziyada  türki  ad lanır...  [O]  ərəb  və  fars 
sözləri  ilə  zənginləĢ miĢdir,  olduqca  xoĢagələn,  avazlı  (bir  dil  kimi)  seçilir;  və 
əgər  buraya  onu  öyrənməyin  asan olduğunu  əlavə  etsək,  onun orada  Avropada 
fransız dili kimi geniĢ iĢlən məsi təəccüblü görünməməlid ir
1
. 
 
66. A.A.BAKIXANOV. «ĠZAHAT»  
(1837-CĠ ĠL QUB A ÜS YANI HAQQINDA) 
 
Abbasqulu  Ağa  Bakıxanov  (3  iyun  1794  -  dekabrın  ortaları,  1846) 
görkəmli  ĢərqĢünas,  tarixçi,  fılosof,  Ģair,  diplo mat  və  ictimai  xad imdir.  Ədəbi 
təxə llüsü  Qüdsidir.  O,  Bakı  xan larından  II  M irzə   Məhə mmədin   (ha kimiyyət 
illəri  1784-1791)  oğludur.  Mükə mmə l  dünyəvi  təhsil  almıĢ  A.Ba kıxanov  1 
yanvar 1820-ci  ildə rus ordusunda hərbi  xid mətə girmiĢ,  9 yanvar 1822-ci ildən 
Gü rcüstan  BaĢ  hakimin in  dəftərxanasmda  tərcü məçi  vəzifəsinə  keçirilmiĢ  və 
1845-c i  ilin yayma   kimi  (1834-1842-ci  illə r ç ıxılmaq la) bu vəzifədə  iĢlə miĢdir. 
A.Bakıxanov  1841-ci  ildə  fars  dilində  yazd ığı  və  1843-cü  ildə  rus  dilinə 
çevirdiyi  « Gü lüstani-Ġrəm»  adh  tarixi  əsərində  Gü lüstan  sülh  müqaviləsin in 
                                                                 
 «...Burada qeyd etmək lazımdır ki, Zaqafqaziyada ora müsəlmanlarının tatar adlandırılması 
ümumən yayılsa da...əsassızdır, çünki onların dili tatar dilindən çox seçilir, ancaq düzünə qalsa, onlar 
bir  kökdəndirlər...  (qeyd  V.Leqkobıtovundur.  -  Red.).  (Обозрение  Российских  владений  за 
Кавказаом
  Ч
.III. СПб., 1836, c. 78-79). 
1
 Kitabın  üçüncü  hissəsinin  müəllifi  L.Leqkobıtovun  xalqımızın  dili  haqqında  bu  n əcib 
sözləri  rus  xalqınm  böyük  ədibləri  M.Y.Lermontovun  və  A.A.Bestujev-Marlinskinin  yazıları  ilə 
səsləĢir. Bəlli olduğu kimi, onlar da Azərbaycan dilinin Asiyadakı nüfuzunu Avropada fransız dilinin 
nüfuzu  qədər  geniĢ  yayılmıĢ  sayırdılar  (bax:  Azərbaycan  tarixi,  II  c,  s.  123).  BaĢqa  bir  rus 
qaynağında  Azərbaycan  dili  Zaqafqaziyanın  «beynəlxalq  dili»  adlandırılmıĢdır.  Onların 
(azərbaycanlıların.  -  Red.)  aderbeycan  dili  adı  ilə  bəlli  olan  türk  danıĢığı  («nareçie»)  fars  dilinin 
güclü  təsirinə  məruz  qalmıĢdır,  öz  sadəliyi  sayəsində  bütün  Zaqafqaziyanın  beynəlxalq  dili  kimi 
çıxıĢ edir». («Beсь Kaвкaз», вып. 1. Б., 1914, c. 29). 
 
 

---

284 
 
bağlanmasına  kimi  A zərbaycanın  keçdiy i  tarixi  yolun  elmi  Ģərhin i  vermiĢdir. 
Dərin  vətənpərvərlik  mövqeyindən  yazılmıĢ  bu  əsərin  çapına  A.Ba kıxanov  çar 
hökumətindən icazə ala b ilməmiĢdi. 
Azərbaycanın  Rusiyaya  birləĢdirilməsindən  sonra  xanlıq  idarə  sistemi 
hərbi-müstəmləkə  ko mendantlıq  idarəsi  ilə  əvə z  edilmiĢdi.  Ləğv  edilmiĢ 
xanlıqlarda  qanunverici,  idarəed ici  və  məh kə mə  iĢi  rus  zabit lərindən  təyin 
edilmiĢ  ko mendantların  ixtiyarına  verilmiĢdi.  Qəzalarda  yerləĢən  rus  
qarnizonla rın ın  baĢçısı  da  komendant  idi.  Ənənəvi  feodal  istismanına  müstəm-
ləkə  zü lmünün əlavə edilməsi, yeni-yeni vərgi və  mü kəlləfiyyətlərin qoyulması, 
ko mendantlanın özbaĢınalığ ı 1837-ci ildə Qııbada güclü üsyana gətirib çıxard ı. 
A.Bakıxanov 1834-cü  ildə Qafqazın BaĢ ko mandanı baron V.Q.Ro zenlə 
müəyyən  narazılıq  ü zündən  hərbi  xid mətdən  çıxır  və  xarici  iĢlər  nazirliyi  üzrə 
məvac ibi sa xlanımaq la  müddətsiz  mə zuniyyətə buraxılır.  Bundan sonra o, Quba 
qəzasında  özünün  Əmsar  kəndində  yaĢayırdı.  V.Q.Rozen  A.Ba kıxanovu  siyasi 
cəhətdən etibarsız saydığından üsyan baĢlanan kimi onu « xüsusi tapĢırıq üçün» 
Tiflisə  çağırtdırıb  nəzarət  a ltına  almıĢdı.  Üsyanı  yatırmaqda  çar  höku mətinə  
kö mək  üçün  Qubaya  getmək  təklif  olunduqda  A.Bakıxanov  ondan  imtina  etdi. 
Bu, cəsarətli b ir addım id i. I Nikolayın  göstəriĢi ilə  Quba üsyanının səbəblərin i 
araĢdırmaq  üçün  qraf  Ġ.Ġ.Vasilçukun  baĢçılığı  altında  xüsusi  komissiya 
yaradılmıĢdı.  A.Bakıxanov  aĢağıda  mətni  verilən  « Ġzahat»ı  məh z  həmin  
ko missiyaya  təqdim  et miĢdi.  Bu   s ənəd  A.Bakıxanovun  çarizmin  müstəmlə kə  
siyasətinə qarĢı çıxd ığın ı göstərir. 
«Ġzahat»ı  ilk  dəfə  Ə.M.Əhmədov  Moskva  Dövlət  Tarix  Muzeyində 
saxlan ılan   əlyazmasının   orijinalı  üzrə  çap  etdirmiĢdir.  Mətn  həmin   çap  üzrə 
azərbaycancaya  çevrilmiĢdir:  Ba kıxanov  A.  K.  Soçineniə .  Zapiski.  Pisğma.  B., 
1983, s. 148-150. 
 
ĠZAHAT 
 
[VarĢavadakı atlı-müsəlman alayına süvarilər toplanıĢı zaman ı Quba 
əyalətində əhalinin çıxıĢı haqqında] 
 
Mənim  doğ ma  qardaĢım  podporuçik  Cəfə rqulu
1
 Qubadan  VarĢavaya 
göndərilmək üçün süvarilər topladığ ına görə  xalqın ad ından çıxıĢ edən, əslində 
isə  xa lqın et ibar et məd iyi bir neçə təhrikç inin  tələbi  ilə  Qubadan qovulmuĢdur. 
Mən  özü m  isə  BaĢ  hakimin
2
 əmri  ilə   bir  sıra   mühü m  izahatlar  üçün  Tiflis ə 
                                                                 
1
 Podporuçik  Cəfərqulu  ağa  (?  -  1867)  -  A.Bakıxanovun  qardaĢı,  Quba  əyaləti  ġabran 
mahalının  naibi,  üsyançıların  tələbi  ilə  vəzifəsindən  kənar  edilən  iki  naibdən  biri.  Sonralar  çar 
qulluğunda general-leytenant rütbəsinə yüksələ bilmiĢdi. 
2
 1837-ci ildə Qafqazın BaĢ hakimi baron V.Q.Rozen idi. 

---