Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

46 
 
  Bundan  sonra    hökmdar  Qavat
1
 hamın ı  bağıĢladı,  dustaq  onlara  və 
böyük  sarayda    nəzarət  altında  saxlananlara    xoĢa  gələn  baĢqa  yaxılıq lar  etdi. 
Onlar  isə  hər  biri  öz  ö lkəsinə.  Öz  doğuduğu  torpağa  qayıtmaq  ü midini  ço xdan  
itirmiĢdi.  ġah  onların  hamısını  tezliklə  yola  saldı  və  böyük  diləklər  ilə  ata 
yurduna qayıtdılar.  Onların  arasında    böyük  aqvan  knyazlığ ının  katalikosu,  ulu 
və  müdrik bir ə r o lan , himət  (fə lsəfə.-  Red.) bilic isi  Viro  da qayıtdı;  onun dili 
ağıılı  məsləht vəilməsində , böyük və Ģəhanə iĢlərin həllində,  kəskin yazan qələ 
kimiyd i,  mülay im  danıĢığı  sadə  adamlara    və  qara  camaat  da  xoĢ  gəlird i....O, 
Xosrosvun  sarayındakı  25  illik  dustaqlığı  zamanı  öyrəndiyi  fars  dilinə  etd iyi 
tərcümə lərdə    xüsusilə  seçilird i.  O,  Aqvandan    böyük  əsilzadə lərin  qiya m 
qaldırmasında
2
 ittiha m olunurdu; onlar  Ġran çar ına  qarĢı ayağa qalxmıĢ, bir ço x 
məhv  o lmuĢdu:  bir  parçası  qılıncdan  keçirilmiĢ,  baĢqaları  a ldıq ları  yaradan 
ölmüĢdü.  Vira    isə  Ģah  sarayına    düĢə  bilmiĢdi;  orada  onun  bəxti  gətirmiĢdi, 
çünki  müqəddəs  xaçın   mərhəməti ilə onun üzünə  məlikə
3
 sarayı açılmıĢ və ço x 
çalıĢdıqdan sonra   məlikə onun həyatını Ģahdan bəxĢiĢ almıĢdı. Ancaq Ģah bərk 
and    içmiĢdi  ki,  bütün  ömrü     boyu  o  Bira,  ö z  ö lkəsinə  qayıtmay ıb  sarayda 
qaravul  altında  qalacaqdır.  ġah  onun  patriarx  gəlirlərini  əlindən  almamıĢ, 
katalikos sanından məhru m etməmiĢdi.... 
  Budur [Ġran] payta xtından çıxıb ö z vətəninin hüduduna  gəlib çatdıqda, 
[Viro]  əy ilib  öz  yeparxiyasından  olan  kils ənin  qapılarını  və  döĢəmə lərini  öpür, 
dizləri üstə çöküb, sel kimi gö z yaĢları tökərə k torpağı  isladırdı, ayağa qalxaraq  
özünə və onunla o lan adamlara təkskinlik vərir, Ģir ağzından qurtarıb, Tanrının  
ona  müqəddəs kilsənin tağlarını bir də görmək səadətini bəxĢ etdiyni söyləyird i. 
O  istəyirdi  ki,  bir  az  d incəlib  ö zünə  gəlsin  və  uzun  illərin  ayrılığından  sonra 
çəkdiyin i  həsrəti  soyuda  bilsin.  Ancaq  onu  bəxtinə  dəhĢətli  kədər,  əzab  və 
əziyyət  ilə  qarĢılaĢ maq,  ö lkəsində  yaxınlarda  baĢ  vərə  biləcək  b ir  dağıntın ı  da 
görmək yazılmıĢdı.  
  O,  sevgi  ilə  ö z  vətənini  ayrı-ayrı  yerlə rin i  gə zməkdə  ikən, 
gözlənilmədən  ikinci  kərə  Ģimal  kü ləyi  qalxıb  böyük  ġah  dənizinə
4
 çırpıld ı. 
                                                                 
1
 628-ci  ildə  II  Xosrov  öldürüldükdən  sonra  Sasani  taxtına  onun  oğlu  ġuriyə  çıxmıĢdı. 
ġuriyə tarixdə II Qubad adını daĢıyır. ―Alban tarixi‖ də onu ―Qavat‖adı ilə tanıyır.  
2
 Albaniyada Sasanilərə qarĢı 603-4-cü il üsyanından söhbət gedir. Üsyanın baĢçısı Viro idi.  
3
 Burada  hörmətlə  yad  edilıən ―məlikə‖,  Nizami  poemasını  qəhrəmanı  Sasani  Ģahı  Xosrov 
Pərvizin  arvadı  ġirindir.  Nizamiyə  görə  ġirin  Bərdə  (―Alban  tarixi‖  ndə-Partav)  hökmdarı  Məhin 
Banu-ġərmiranın  qardaĢı  qızıdır.  ― Bütün  ölkə  Ərrəandan  Ərmənədək  o  qadını  hökmünə  tabedir‖, 
yəni  hər  iki  qadın  paytaxt  Ģəhəri  Bərdə  olan  Arran  (Alban)  dövlətlərindəndir.  Belə  olanda    Ġran 
sarayında  məlikə olan ġirinin alban katalikosuna himayəçilik etməsi təbii bir iĢdir. (bax: Bünyadov Z. 
Göstərilən əsəri, s. 47-47, Əliyarov S. ―Ġskəndərnamə‖ tarixi baxımından, ―Azərbaycan‖ 1983, №8, s. 
179) . 
 
4
 Xəzər dənizi nəzərdə tutulur.  

---

47 
 
ġimal yırtıcısı ö z qaniçən qartal balası ġad
1
 ilə  ortaya ç ıxd ı. O, ilk növbədə Ġvəri 
və Tiflis üzərinə Ģığıdı. ... 
  ...Öz d iləy ini ald ıqdan sonra o böyük qəniməti özü    ilə götürməyi ə mr 
etdi  və  bu  qənimət  ilə  gə lin  ç ıxıb  getdi,  döyüĢkən  qoĢunun  is ə  oğlu  ġad  ilə  
birlikdə buarda qoydu; o, bir neçə igid ə rlə ri oğluna  baĢbilən qoyub getmiĢdi. O, 
oğluna Aqvan sərhədlərinə getməy i əmr edərək, belə bir tapĢırıq   vərmiĢdi: ―əgər 
o  ölkən in  hakimləri  və  əyanları  mən im  oğlu mu  qarĢılmağa  çıxsalar,  ö z  
ölkələrini onun itaətinə vərsələr, Ģəhərləri, qalaları və ticarəti mənim qoĢunumun 
ixt iyarına    bura xsalar,  qoy  onlar  yaĢasınlar  və  onlar  mənə  qulluq  etsinlər;  belə  
olmadıqda isə, onların on beĢ yaĢından  yuxa rı kiĢilərinə qoy yazığın ız gə lməsin, 
qalanlarını  isə (15 yaĢına   çat ma mıĢ oğlanları-Red.) qadın ları ilə  birlikdə  mənə  
və ya  sizə qul kimi xid mət  et mək üçün saxlayın‖. On lar bir-birindən ayrıldıqdan 
sonra qoĢun onun səözlərini yerinə yetirib ,tapĢırılan yerə gəlib  çıxdı. ġad atasını 
əmr etdiy i  kimi, Ġran   caniĢini-Aqvan mərzbanı  SemavĢtnasın və yu xarıda   yad 
etdiyimiz  kimi  hə mən  katalikos  Vironun  yanına    elçilər  göndərdi.  Fa rs 
razılĢamayarq  demiĢdi:  ―Sən  kimsən  və  Aqvan  nədir  ki,  mən  onun  ucbatından 
özü mü  səni hömkdarına tabe edim‖.  O özünün  əmlakın ı götürüərək və ölkədən 
də bir ço x Ģeylər oğurlayaraq, qaĢıb Ġran torpaqlarında  g izləndi. 
  Ancaq müqəddəs Aqvan atası gözlənilən fə la kətin ağırlığın ı baĢa düĢs ə 
də, nə deyəcəyini bilmird i, çünki  Ġran Ģahına   ürəyi q ızmır və ondan qorxurdu, 
axı,  olmayan  bir  qiyamçılıq  üstündə  uzun  illər  yad  ö lkəyə  sürgün  edilmiĢdi. 
Buna  görə də ölkəni dağıntıdan və sürgündən qurtarmaq üçün danıĢıq aparmağa 
və yağının qarĢısına  çıxmağa ra zılq verdi.  
  Uzaqgörən olduğu üçün, o bir də yağıla rın hədəsi haqqında Ġran Ģahına  
kağız yazıb göndərdi ki, yağıların xeyrinə b ir iĢ etmiĢ o larsa, Ģah onu bağıĢlasın; 
bağıĢlamazsa,  ölkədən  çıxıb  getməli  olacaqdır.  O,  cavab  gözləyə-gö zləyə 
yağıların  danıĢıq  üçün  göndərdiyi  elçiləri  ö z  yanında  saxlayıb  onları  bir  az  
gümüĢ  pul  ilə  satın  almıĢdı,  onları  ö z  yanında  gəzdirərək  mü xtəlif  bəhanələr 
uydururdu: ―bir o deyirdi ki, qoy bütün vilayətlərin baĢçılarını çağırım.  Onlarda  
sizin  hökmdara    mən im  göndərərcəyim  cavabı  versin lər‖;  baĢqa  bir  gün  isə 
deyirdi  ki,  ―hamının  razılığını  gözləməyim  üçün  hacət  yoxdur,  hökmdarın  
cavabını  mən  ö zün  yazacağam,  layiq li  bir  hədiyyələrlə  sizin   sizin   hökmdara 
ehtira m bild irəcəyə m‖. 
  Be lə  olduqda    elçilə r  onu  tələsdirərək  deyirdilə r:  ― Sən  a xı,  nəyi 
gözləyirsən,  nəyə  görə  tərpənmirsən;  budur,  bütün  Aqvan    ölkəsinə  basqın  
                                                                 
1
 ġimal yırtıcısı, ġimal knyazı ― ‖Cebu xaqan‖ adlandırılan bu Ģəxs Xəzər dövlətində ― böyük 
xaqanın‖  (xaqan-əl-kəbir)  qardaĢı,  ―ġad‖    isə  onun  ―Cebu  xaqanın  oğlu  idi‖.  Beləliklə, 
Zaqafqaziyadakı  döyüĢlərdə  xəzərlərin  ―böyük  xaqanı‖  deyil,  onun  qardaĢı  və  qardaĢı  oğlu  iĢtirak 
edirdi. ―Alban tarixi‖ndə ancaq bu sonuncuların adları deyil, titulları verilmiĢdir.  
 

---