Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

52 
 
 
  ―Sənə  Girdiman ın hakimi və Avqanın knyazı sparapet və proton-patrisi 
hökmdar  CavanĢirə,  xilaskar  xaçın  xey irxahlığı və iltifatı olsunvə bizim Avqust 
hökmda  adımızdan  sənən  sevgili  barıĢıq  salamı  göndəririk.  Biz  sənin 
göndərdiyin  salamlı-kəlamlı  məktubu  aldıq,  o   sənin  tanrıya  olan  sevgisini 
göstərir, sən onun gündoğar  ölkənlə b izə tabe olmağın ü zərinə götürməyin bizi 
sevindirdi.  Buna görə də biz və bizdən sonra gələn uĢaqlarımız səninlə və sənin 
nəsli  varislərinə  səmimi,  po zulma z  segi  ilə  nəsildən-nəslə  yüzillər  boyu 
mə rhə mətdə bulunacağıq ‖.  
  CavanĢir  mə ktubun  mə zmunu  b ild ikdən  sonra  onu  böyük  sevinc  
bürüdü... 
  Bunu eĢidən Aqvan katalikosu, yepiskoplar və bir ço x əsilzadə ada mla r  
ilə ,  gül-ç içəklə  onun  görüĢünə  gəlib,  bu  böyük  Ģ ərafət  münasibətilə   xey ir-dua 
vərərdilə r.  Orada  onları  va xt ı  niza msız  söhbətlərdə,  içki  həvəsində  və  ya xud 
yüngül zarafatlar  içində deyil, mü layim əy ləncələr ilə keçird i. CavanĢir o gecəni 
keçirib  ö z  vətəninin  qayğısını  düĢünürdü.  Dan  ulduzu  doğarkən  o  öz  hökmdar 
paltarını geyinib ta xta ç ıxd ı, qapılar aç ıldı, yaraqlı döyüĢçülər içəri  keçərə k onun 
hər iki yanında düzü lüb, dayandılar. Bundan sonra əsilzadə ada mlar qorxu iç ində 
bir-b ir  içəri gəld ilər.  Onun sarayında  hər kəsə [öz payı] - əda lətli  mühakimə və  
amansız  cəza  hökmü     çatırdı.  O,  eyĢ-iĢrətə  qatılmayaraq    bütün  günü    öz 
ölkəsinin   iĢləri  ilə  məĢğul  o lurdu.  O,  Qafqazın   [hələ]  vəhĢi  kimi  yaĢaya  
tayfaların ı  ağı  ilə  haqq    yoluna    gətirirdi.  Beləliklə,  Ġvəri  sərhədlərindən  Hun 
qapılarına
1
 qədər  və  Araz  çayına  kimi  parlaqcasına  hökmranlıq  edirdi.  (s.  145-
146) 
 
XXIII fəsil. Xəzərlərin bas qını və ç ayın 
o tayında CavanĢirin onları əzməsi. 
 
  O  hadisədən  iki  il  ötdükdən  sonra  xə zərlər  qa zanc  və  qənimət  dalınca  
Aqvan üzərinə gəldilər. Belə o lduqda Aqvan knyazı...ö z alayın ı götürərək böyük 
Kür çay ının o  tayına keçdi və onlarla döyüĢə girdi...döyüĢün qızğ ın çağında atını 
ayağı  büdrədiyinə  görə  onu  yerə  yıxdı.  Ancaq  o  məhv  olmadı.  Tanrı  ona  əl 
uzadıb  ayağa  qaldırdığı  üçün  o,  rəqibin i  qabaqlayıb  [öldürdü].  O  gün  CavanĢir 
qələbə çaldığ ı üçün barbar xa lqa be lə dedi: ― Get, Çola  qapıla rından
2
 geri qayıt və 
bir də buraya gəlmə , çünki tanı sənin gücünü  hiss etmiĢdir‖. (s. 149-150). 
                                                                 
1
 ― Hun  qapıları‖  beĢbarmaq  dağı  yanında  idi.  Alban  taixçisi  CavaĢirin  ölçüsüz  bir 
məddahlıqda  qiymətləndiriyi üçün onun hakimiyyətini Xəzər dənizinədək aparıb çıxarır. Əslində ilə 
Albaniyanın  kilsə paytaxtı  Çola  çoxdan  itirilmiĢdi və  sonarkı fəsillərdən  görəcəyiniz  kimi,  CavanĢir 
yalnız Kür-Arazarası torpaqlara hökm edirdi, Kürün sol sahilində isə ―Hun dövləti‖  mövcud idi.  
2
 ― Çola qapıları‖- Dərbənd keçidi. 

---

53 
 
   
XXVI fəsil. CavaĢirin hunl arla qohum ol ması və yağılarla dostluğa 
girməsi 
 
  Ġgid  CavanĢir  öz  ta xt ında  arxay ın  otuduğu  vaxt,  q ıĢda  gündüz    ilə  
gecənin bərabər olduğu  za man  (22 dekabrda.-Red.) hunları hökmdarları saysız-
hesabsız basqınlar ed ib, gəld i. CavanĢir öz ölkəsinə hazır və ehtiyatlı olmağ ı əmr 
etsə  də,  hun  akınçıla rı  Kürün  bu  tayına    v ə  Ara z  sahilinə  keçə rək,  təkcə  yerli 
adamları  deyil,  Ararat    vilayətindən  və  Sünik  ö lkəsindən  qıĢlağa  gəlmiĢ 
adamları,  qoyun  və  mal-qaranı  yağ ma  edib  öz  düĢərgələrinə  əsəri  apardıla r. 
Bundan    sonra  hunların  hökmdarı  CavanĢirin  üzünü    görmək  istədiyindən  öz 
qardaĢlarını  onun  yanına  göndərərək  onunla  görüĢməyi,  qardaĢlıq  və  dostluq 
ittifaq ı yaratmağı təklif etdi. Ancaq igid ər və knyaz qorxmaq fikrində deyildi.  
  Deyin,  Ġran  Ģahlarından  hansı  Türkistan  hökmdarını  üzbəüz  görə  
bilərd i?  Ancaq  o  (CavaĢir-Red.)  qorxmadan  xilaskar  xaç   qarĢısında  diz  çö küb 
söylədi:  ―Mən  ölü mün  gö zü  içinə  baxacağam,  ancaq    mən   pis    bir  Ģey 
olacağından qorxmu ram, çünki, Sən, Tanrı mən imləsən‖. 
  Bundan  sonra  o,  hökmdar  görkü  ilə   onaların  qarĢısına  ç ıxd ı.  Ancaq 
hunların hökmdarı da onların qarĢılamağa çıxaraq, gəmi ilə çayın  bu tayına ü züb 
gəldi  və  buru lğan,  dərin  sularda  [onunla  görüĢdü].  On lar  qarĢılıqlı  narazı lıqı 
kəsmə k və  ikitərə fli dostluq yaratmaq üçün öz ara larında g ənəĢdilər. On lar sülh 
bağlayıb hər b iri çay ıb bir tərəfinə qayıtdılar. O biri gün  mənim hökmdarım nə 
etsə yaxĢıdır?  O, on yeddi ə r ilə b irlikdə çayı keçib hunla rın  düĢ ərgəsinə gəldi və  
orada  hun  hökdarının  qızı  ilə  ev ləndi  və  həmin  gündə  120  min  davar  və  mal-
qara, 7 min at və 1200 nəfər əsir a lın mıĢ kiĢini geri qaytardı... (s.153-154) 
 
XXVIII fəsil. CavaĢirin cənub  hök darının hüzur una Ġkinci
1
 də fə 
getməsi 
 
  Cənub  hökmdar  ikinci  dəfə  gündoğan  knyazı  Ģ ərafətli  CavanĢiri  ö z  
hüzuruna  çağırmıĢdı...,  çünki  Konstantinopol  Ģ əhərinin  əyanları  da    onun 
                                                                                                                                                  
 
1
 Alban tarixçisinin    yazdığına  görə  Xəlifə I Müaviyə  (661-680) ilə  birinci  görüĢü ― Ġsmyıl 
dövlətinin  paytaxtının  Assuriyaya‖  (DəməĢqə.  -Red) köçürülməsinin 6-cı  ilində, yəni  667-ci  ilində 
olmuĢdur. Bu zaman Aqvan üzərində ―himayəçilik‖ edən Bizans dövlətinin qoĢunları Xilafət orduları 
qarĢısında  basılmıĢ,  imperator ―öz  qoĢunlarının  qalıqları‖  ilə  quru  və  su  mövqelərindən  günbatarda 
yerləĢən uzaq adalara çəkilib getməyə tələsirdi.  
 

---